Betchfessî oi

Èn årtike di Wikipedia.

Li betchfessî OI, c' est on betchfessî scrijha ki rascove des mots ki s' prononçnut foirt diferinnmint totavå l' Walonreye, mins aprume avou li son "wè" u "wê" (/wɛ/ /wɛ:/) so Lidje, avou l' son "wâ" u "wa" (/wa/ /wa:/) après Nameur ey ene pårteye del Basse Årdene, avou l' son "ô" (oː) so Tchålerwè, avou l' son "on" (/ɔ̃/) après Bietris, et l' son "oû" (/ʊ:/) après Nivele.

Kékes dinêyes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Rapoirt avou li scrijha oi do francès[candjî | candjî l’ côde wiki]

Les mots ki sont scrîts avou "oi" e walon ni sont djamåy les minmes ki les cis ki si scrijhèt avou "oi" e francès. Ces-la si scrijhnut e walon avou l' betchfessî oe (boire / boere), ubén les letes wè (Liégeois / Lidjwès) ou we (cawete -were).

Pôzicion dins l' mot[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li betchfessî oi si mete rålmint tot å coron d' on mot (såf dins motoit et ôte tchoi).

On , mins s' pout ritrover al tiesse do mot (oizeur).

Prononçaedje dins les pårlers walons[candjî | candjî l’ côde wiki]

Walon do Levant[candjî | candjî l’ côde wiki]

E walon do Levant, li prononçaedje, c' est /we/ (wé) u /wɛː/ (wê), aprume divant «R»

moirt (mwêrt) aschoûtez lu

Mins pus sovint /wɛ/ (wè) divant ene ôte cossoune.

motoit (moutwè) aschoûtez lu
ôte tchoi (ôte tchwè) aschoûtez lu
coirnou (cwèrnou) aschoûtez lu

Walon do Mitan et Bassårdene[candjî | candjî l’ côde wiki]

E walon do Mitan ey e l' pus grande pårt del Basse Årdene, li prononçaedje, c' est pacô /waː/ aprume divant «R» å coron do mot.

foixhete (fwâchete) aschoûtez lu

Mins å pus sovint, c' est /wa/.

Coirnîmont (Cwarnîmont) aschoûtez lu
licoine (licwane) aschoûtez lu
poirfi (pwarfi) aschoûtez lu
moirt (mwart) aschoûtez lu[1]

Walon do Coûtchant[candjî | candjî l’ côde wiki]

E walon do Coûtchant (et dins l' dizo di l' Årdene nonnrece), li betchfessî oi si rpononce come li betchfessî ô: /oː/ u /õ/, oubén /uː/ (Nivele, Courcele). C' est ossu l' prononçaedje rifrancijhî ki s' ôt dins ene grande sitindêye do payis po sacwants mots:

poizer (pôzer) aschoûtez lu
coirdea (cordé) aschoûtez lu

Rifondaedje avou u sins l' betchfessî oi[candjî | candjî l’ côde wiki]

Sacwants mots rfondous avou oi[candjî | candjî l’ côde wiki]

Bråmint des mots foirt corants :

Sacwants mots nén rfondous avou oi[candjî | candjî l’ côde wiki]

C' est tos mots des minmes bodjes etimolodjikes, calkés enawaire do francès, la ki les prononçaedjes /wɛ/ et /wa/ n' egzistèt nén.

Istwere et djustifiaedje di l' atuze[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li betchfessî oi n' esteut nén co e-n alaedje å raploû d' Mårcinele so li rfondaedje.

Il a stî atåvlé pa Jean-Pierre Hiernaux e 1999[2], tot veyant ki ci scrijha la:

  • esteut ddja eployî po l' prononçaedje "wè" /wɛ/ a Lidje divant Feller.
  • est åjheymint léjhou /wa/ (come si prononçaedje e Walon do Mitan ey el Basse Årdene), veyanmint ki c' est eto l' prononçaedje di ci scrijha la e francès.

Minme si l' prononçaedje do Coûtchant walon est pus målåjhey a rtrover avou les piceures classikes di lijhaedjes, ces-ci (fôrce, fôrt, pôrtér, môrt) sont trop près do scrijhaedje et do prononçaedje francès po-z esse acontés e li rfondaedje.

Li betchfessî OI n' aconte nén li longueur do son /wɛ/ ou /wa/ (mwârt, mwêrt <> mwate, mwète). Mins li stramaedje des disfondowes di "moirt" el Walonreye mostere bén ki, co a 13 plaeces, on-z a eto des prononçaedjes /wa/ et /wè/ (nén long) po "moirt".

Mapes ALW a corwaitî[candjî | candjî l’ côde wiki]

Mapes ALW (tôme I)

Hårdêyes difoûtrinnes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Pî-notes[candjî | candjî l’ côde wiki]

  1. Prononçaedje d' après Bastogne; ôte pårt, li A est long (-âr-)
  2. N' esteut nén co eployî dins R4 (1998)