Plaeçaedje di l' addjectif djondrece

"L' emacralé croyon", ene binddimådje riscrîte e walon pa J. Schoovaerts

pårticipe erirece metou padvant (del xhalêye bire)

Plake "Setche vå" a Soûgné-Rmoûtchamp

egzimpes di plaeçaedje

Li rujhe do plaeçaedje di l' addjectif djondrece, c' est l' metaedje di cist addjectif la divant u après l' no.

Li kesse egzistêye eto po l' ôre di pluzieurs addjectifs metous divant l' no.

on bea novea tchôd paltot; ene grosse rodje oto.

C' est des sacwès ene miete målåjheyes e walon.

Sôres d' addjectifs, sorlon leu plaeçaedje

Addjectifs todi metous padvant

Les addjectifs eyet les pårticipes djondreces si boutèt sovint pa dvant li no k' i vont avou, aprume les courts addjectifs eyet les addjectifs di coleur ou di cogne :

• Addjectifs di coleur:

  ene noere vweteure, ene rodje cote, on gris pulôve.

• Addjectifs di cogne :

  on grand ome, ene pitite båshele, ene ronde pire, ene cwårêye finiesse, des crombès djesses, mi crawieus payis (V. Delire); ene halcrosse cossoune.

• Ôtes addjectifs di ene u deus sillabes.

  ene froede djournêye; on biesse accidint; li gåtche mwin; del foite bire; del claire aiwe; ene tinre pea; on djinti valet, ene nozêye crapåde.

Cawêyes di ptits addjectifs metous pa padvant

E walon on mete cobén deus u troes addjectifs al cawêye divant l' no.

Sacrêyès måssirès ptitès crotêyès araedjeyès biessès poufiasses ! Vos m’ el alez payî ! (G. & N. Staelens)

des beas rodjes canadas; on bea ptit nete manaedje; on bea novea tchôd paltot; on ptit cabolé rosse tchén; ene bele grande foite comere; pôve laid vî Mimile !; nosse pôve laid vî walon; pa totès longuès stroetès voyes.

Pårticipes prins come addjectifs

On mete voltî les pårticipes erireces et prezintreces prins come addjectifs divant l' no, aprume s' i n' ont k' deus pîs.

• pårticipes erireces :

  do scramé laecea; li beneye tchandele; del benoete aiwe; on crolé gamén, on målavizé pormoenneu (G. Fontaine); toplin d' estchantêyès afêres (J. Warnier), des plantchtés begnons (L. Mahin), c' est m' xhalé pî, des ctoirdowès imådjes di djins (L. Mahin); l' emacralé croyon (J. Schoovaerts).

• pårticipes prezintreces :

  del bolante aiwe; ene riglatixhante sitoele; ene raptitixhante cawete; refoircixhante betchete

Mots d' aplacaedjes fwaits avou èn addjectif metou padvant + on no

Gn a sovint des mots d' aplacaedje tîxhon fwaits avou èn addjectif (metou padvant) et on no :

• des nos d' plaeces: Pitite-Han, Setche-Vå, Bele-Vå, Beafayis, Li Basse-Libin, Li Basse-Wåve, Grand-Lé. Pacô, on n' ricnoxhe pus l' addjectif: Djenvå (Djuzrinne Vå), Grinnveye (Djuzrinne Veye), Noveye (Nouve Veye).
• des nos d' djins : Pitit-Djhan, Grand-Djhan.
• des cmons nos : tinroxh (tinre oxh), noûmot (noû mot)..

Addjectifs todi metous padrî (e 20inme sieke)

Imådje:Tåvlea plaeçaedje addjectifs djondreces padrî.jpg

addjectifs djondeces metous padrî

• les addjectifs di nåcionålité:

  Il a vnou å monde d' on pere taylandès et d' ene mere rûsse; l' årmêye almande esteut dins Bastogne; l' aplacaedje tîxhon, li lingaedje gayel, li no latén des plantes...

  Mins gn a des foû-rîles classikes, come l' addjectif "roman"

  li Roman Payis.

• les addjectifs ricalkés lanawaire do francès:

  c' est ene feme capåbe; c' esteut l' djoû del fiesse nåcionåle; dj' aveu on djeu imprunåbe; ça a parexhou dins l' Bultén Cominål; les costindjes infôrmatikes; èn egzimpe tipike.

• les addjectifs avou l' cawete -rece

  on no addjectivece; li pårticipe erirece, li fotche scheurece, li hepe cwårrece.

Addjectifs metous bikebocmint

Sacwants addjectifs sont metous, des côps padvant, des côps padrî :

• Addjectifs avou l' cawete -rin

  Al dizeutrinne fontinne; li pådje divantrinne del waibe; des hårdêyes difoûtrinnes u des dfoûtrinnès hårdêyes; des ptitès emîtrinnès åmayes / des ptitès åmayes emîtrinnes; ene voyale copetrinne; les lingaedjes dilérins.

• Addjectifs avou l' cawete -åve

  ene trompåve biesse; ene biesse nén aclevåve; ene viye haeyåve feme / des djins haeyåves; li spotchåve voyale.

• Addjectifs nén foirt corants avou deus, troes sillabes u dpus.

  èn etrindjir no (L. Remacle) / les payis etrindjirs; c' est totès malådès biesses; t' as atchté ene vatche malåde; e sincieus latén / des rcweraedjes sincieus; a diferinnès plaeces / a des plaeces diferinnes.

• Longs pårticipes.

  Calcaedje riwalondjî

Coviete del rivuwe des "Walons Scrijheus d' après l' Bambwès"

• l' addjectif "walon".

  les walons scrijheus d' après l' Ban-Bwès (R. Viroux); li walone tchanson do payis (H. Bragard); on grand disfindeu di nosse walone idintité (C. Massaux), li walone gastronomeye (P. Otjacques) / li waibe do lingaedje walon; li croejhete walone; e Payis Walon; li Redjon Walone; li Coûtchant walon.

• Dins sacwantès ratourneures
  • walones:

    a pîs dschås; li samwinne passêye;

  • ou calkêyes do francès:

    les cis d' l' Årmêye blanke fijhént do martchî noer.

(sovint minme on dit tot simplumint l' ratourneure e francès: Armée blanche, marché noir).

Addjectifs kel sinse candje, sorlon k' i sont padvant u padrî.

• sacré

On sacré peket; A l' sacré Lucyin ! / L' Alcoran, c' est l' live sacré des moslimîs.

• malén

On malén djonne. / Li catåre malén.

Plaeçaedje di l' addjectif atribut avou l' elipe di "esse"

Dins des fråzes come

Il ont veu ene feme sitårêye, fene mierlongue, al tere, et ki s' kibatéve conte on foirt tchén (G. Lucy).

l' addjectif n' est nén èn epitete, mins èn atribut. Li fråze vout dire :

…ene feme k' esteut stårêye…

Plaeçaedje des acpagntés addjectifs

Cwand l' addjectif acpagné pa èn adviebe, i s' mete pus voltî padrî.

des pemes foirt rodjes

on scolî percé sot

des ceréjhes nén magnåves

ene sacwè ene miete målåjheye

ene sitofe bon martchî

C' est eto l' cas des cwand les deus addjectifs sont adjondous pa ene adjondrece.

des vatches noeres et blankes.

Portant, on lzès pôreut mete padvant.

des mo interessantès afwaires

ene fene alicante comere

ene nén creyåve istwere

des bonmartcheyès djinixhes (L. Remacle).

Mins, po les coleurs compôzêyes, c' est todi padrî, et å djinre omrin.

ene tchimijhe vert clair

on rodje ås lepes violé foncé

ene monteure di berikes blanc crinme

Istwere do plaeçaedje di l' addjectif

Li plaeçaedje des addjectifs padvant l' no e walon, minme e linieyes, n' est nén d' enute :

• 17inme sieke :

ci grand long ewaeré pindård (1677)

• 15inme sieke :

li grand foirt ivier k' i fjheut; les astårdjeyès çanses

• 14inme sieke:

E ses vefs djoûs; leus stroetès cotes

• dins les nos d' plaeces:

Å Toumé Åbe (a Rwene); Li Ployî Tchinne (a Transene); Li Broûlé Ternea (a Viyance).

Djeyografeye do plaeçaedje di l' addjectif

Li ratourneure "del benoete aiwe" a stî studieye pa l' A.L.W.. L' addjectif "benoete" est todi padvant e Payis d' Lidje ey e walon do Mitan. El Basse-Årdene ey e Coûtchant walon, il est pus sovint padrî.

On pout rwaitî eto li minme addjectif dins des viyès tchansons u rimes-rames. Metans "pouri":

Il a des ouys come des pouris agnons, Simon (Lidje, cråmignon, 18inme sieke)

Raecenes edjalêyes, agnons pouris ! (Wagnlêye), rime-rame del portchesse di Sint Grigwere.

El Basse-Årdene, on ôrè bråmint pus sovint les addjectifs divant l' no dolmint k' on rmonte diviè Forire et Måtche u Bastogne (del benoete aiwe, del tchôde aiwe), ki cwand on dischind so Bive et so Smwès (di l' aiwe benite, di l' aiwe tchôde). Nerén, les addjectifs di coleurs dimorèt todi padvant.

E Coûtchant walon, les addjectifs di coleur si polnut minme ritrover après l' no.

Come di djusse, c' est el Hôte Årdene, copurade e l' ancyinne Walonreye di Prûsse, k' on trouvrè pus voltî des addjectifs pa padvant, dizo assaetchance di l' almand.

Plaeçaedje di l' addjectif et linwe-ehåyaedje

Les oteurs walons et les soces di scrijheus ont sovint e l' idêye di mete l' addjectif padvant, bråmint pus sovint ki dins l' djåzé lingaedje. I vont, metans, erîler ene ratourneure come "li Croes Rodje", la k' i gn a on addjectif k' est metou cron:

Gn a ene rodje-croes (ambulance) k' a passé tot xhuflant (R. Boulengier); des cis ki fjhént do noer martchî (L. Sohy, Sôdård di 40)

Mins sacwants scrijheus fwaiynut eto voltî des forcoridjaedjes, tot plaeçant padvant des addjectifs di nåcionålité, u des cis calkés do francès.

li culturele colonizåcion (R. Viroux); des atomikès reyaccions (G. Michel), l' ancyinne greke rilidjon (A. Howart), les francès teritweres di houte del Grande Basse (J. Schoovaerts)

Cwè çk' i nos fåt sondjî di ç' novele uzance la ? C' est motoit bén onk des costés di l' evolucion do walon did dimwin ki s' vout houwer erî do francès.

Mins ces forcoridjaedjes la, ça sbare les scrijheus wårdiveus, ki sont-st adûs a-z ôre do walon cåzé pa des djins k' ont vnou å monde inte 1920 et 1940. I sont copurade mwais cwand ci stîle la va avou ene flåwisté do motî et des flotches di croejhete dins les tecses des djonnes sicrijheus.

Mins po les djonnes, dipus k' ene rîle est simpe, dipus k' i sont-st a leu-z åjhe. Ci serè mo rujhire di fé raprinde li walon a des djonnes tot leyant ene tchictante uzance pol plaeçaedje di l' addjectif.

Plaece di l' addjectif dins des ôtes lingaedjes

addjectifs djondeces metous padvant e walon, et padrî e francès

E l' inglès, e neyerlandès, e l' almand, l' addjectif est metou padvant l' no. E l' espagnol, e l' arabe, e latén, l' addjectif est metou padrî l' no. E francès, gn a sacwants addjectifs ki sont metous padvant (grand, pitit). Mins les addjectifs di coleur et d' cogne sont metous padrî.

E gayel come e vî tîxhon, l' addjectif esteut padvant l' no. Mins c' est målåjhey di saveur si c' esteut ene sitraegne rîle.

Alére

• L. Remacle (1952) Syntaxe du parler de La Gleize, T. I., pp 146-165.

Hårdêyes difoûtrinnes

• sol Wiccionaire
  • Categorijhaedje di sacwants addjectifs sorlon leu pôzucion come addjectif djondrece
  • Tåvleas po ls addjectifs walons (acontant leu plaeçaedje, sol Wiccionaire)
• (fr) Plaece di l' addjectif e rfondou walon et ezès walons coinreces (sol grosse croejhete da Hendschel)
• Plaeçaedje di l' addjectif e rfondou walon (sol pitite croejhete da Hendschel)
• Pitit spitch sol plaeçaedje des addjectifs (e l' Årdene nonnrece).