Côde sourdant di «Fonnet d' Urope»

{{po|fonnet|fonnet (discramiaedje)}}
{{po|fotchrê|fotchrê (discramiaedje)}}
{{Wiccionaire|fonnet}}
[[File:Fonnet-ric.jpg|thumb|fonnet so do [[sedom]]]]
On '''fonnet d' Urope''' u '''fonnet uropeyin'''  (on dit eto : '''wesse di tchvå''', '''fotchrê''', '''inglès''', '''ordiyon''')<ref>e 20inme sieke et dvant, "fonnet" n' esteut spårdou ki dins l' Basse Årdene mins mostere bén li dobe dår a môde di ptite fotche, come "fotchrê"; "wesse di tchvå" u ''wesse di bourike'' pask' il est gros k' ene wesse ordinaire; inglès" pask' i "file a l' inglesse"; ''ordiyon'' pask' i vole tot candjant d' direccion tofer; po tos les nos e walon, et leus accints, loukîz al notule [[ALW]] '''8''' 125.</ref>, c' est ene mo grosse [[wesse (inseke)|wesse]].

{{sla}} ''[[Vespa crabro]]''

== Discrijhaedje ==
[[File:Hornissenmännchen (Vespa crabro).jpg|thumb|måye]]
Il est 20 a 32 mm long, mo pus gros k' ene [[wesse d' Urope]] (20 a 32 mm).

Ses deus crombès antenes lyi dinnut s' no e walon (fonnet, fotchrê, pitite [[fotche]]), ey e-n inglès et neyerlandès (''hornet'', pitite coine).

Ses [[aiye]]s sont rodje-orandje. Li [[vinte (inseke)|vinte]] est roylé bron et djaene.

== Vicaedje ==
[[File:European Hornet (Vespa crabro) queen hibernating in dead wood (13537811783).jpg|thumb|djonne mere fonnete iviernant dins on vî stok d' åbe]]
=== Ivier ===
Tins d’ l’ ivier, les meres fonnetes si catchèt dins tere (eto dins les meurs avou do moirtî d' tchåsse) u dins on vî stok d’ åbe tot pouri. Ele ristopèt l’ intrêye avou del tere u des leprotes di bwès. Ele riploye ses aiyes dizo s’ vinte, et rabate ses antenes. Ele dimorèt inla shijh moes å long, tot rmagnant leu cråxhe.

S’ i fwait bon trop yeure (e moes d’ måss, metans), c’ est mwais por leye, ca ele va rmagnî si dierinne cråxhe, et ele crevrè dvant l’ moes d’ may.

=== Bontins ===
[[File:Hornissennest 2.jpg|thumb|fonnetreye å cmince di l' esté avou les prumirès ovrires]]
Ele si dispiertèt diviè l’ prumî d’ may. Li prumî ovraedje, c’ est d’ trover ene tchabote po fé leu [[wespireye]] ([[fonnetreye]]). I n’ î doet nén fé trop froed. Rålmint, ele pout fé on ni dins tere. 

Les måjhires des fonnetreyes sont djaene rodje. C' est totès plakes metowes ene dissu l' ôte, po fé on cilinde.

I fåt k’ ele magne. Li pompaedje do djus des fleurs, c’ est trop waire por leye (c’ est bon po les wesses et les moxhes d’ apî). Elle inmèt mî letchî l’ seuve so èn åbe k’ a stî coixhî.

Cwand elle a ene boune plaece po fé l’ fonnetreye, ele va ramasser des bokets d’ bwès soké (vîs pikets, hourdon d’ coxhes). Ele les ctaeye avou ses lepes a môde di tricoijhe, et scratche dissu si placant raetchon, et mawyî po fé ene pitite bole di påsse di papî di deus troes milimetes. Ele li va plaker å toet del tchabote. Adon, basti les dijh doze astaedjes, onk dizo l’ ôte. Mins a pårti do deujhinme, c’ est les ovrires k’ el vont fé.

Ces ovrires la vinèt des oûs ki l’ mere fonnete va cmincî a ponre, tchaeke côp k’ ele bastit on possinet d’ covaedje. L’ oû est agritchî å plafond do possinet li halene si va diswalper tot crexhant a valêye. Gn a cwarante sifwaits possinets ecassîs onk dé l’ ôte, dins l’ prumî astaedje. Mins les halenes ont dandjî d’ trinte digrés po crexhe. Adon, i fåt fé on paraplu d’ restchåfaedje.

Les prumirès ovrires vont rexhe diviè l’ 15 di djun, ene tos les djoûs. Zeles, ele ni vikèt k’ 40 djoûs.

[[File:Vespa crabro fighting4.JPG|thumb|lûte a moirt]]

Tins do moes d’ may et d’ djun, gn a cobén des ôtes rinnes « terorisses » (ki s’ ont dispierté trop tård, motoit) ki vnèt ataker nosse mere fonnete po s’ mete e s’ plaece. Å cmince, ele si doet disfinde tote seule. Après c’ est les ovrires ki disfindèt l’ intrêye do ni. Ele touwèt l’ « rinne terorisse » d’ on côp d’ awiyon.

=== Esté ===
[[File:Hornets nest.jpg|thumb|dobe ewalpeure]]
[[File:ComputerHotline - Vespa sp. (by) (1).jpg|thumb|fonnetreye bén avanceye]]
Les ovrires divèt nouri les halenes avou des bokets d’ insekes. Il tchessèt tos les insekes, minme les wesses et les moxhes al låme. Ele piyèt les [[tchetoere]]s (did la leu no d' [[Wikt:piyresse|piyresses]]). E veyant çoula, li moxhî va raptiti les turleures (trô d' evolaedje).

Les fonntes vont minme apicî les [[moxhe]]s dins les [[araegnreye]]s. 

Divant di rapoirter ene proye e ni, les ovrires les côpèt a bokets, et n’ ramoenner ki l’ [[cofe (antomeye)|cofe]] la k’ gn a les musses des [[aiye]]s, dj’ ô bén : avou toplin des [[proteyene]]s.

Zeles, ele ni magnèt pupont d’ « tchå », mins djusse des djus d’ fleur (gn a pont d’ plaece po l’ amagnî solide passer dins l’ vinte, cåze di leu « taeye di wesse ». Les halenes lezî dnèt ossu ene gote di scraetchete divant d’ magnî leu råcion. Cwand i ploût e moes d’ djulete, et fé grande air, les ovrires n’ ont k’ çoula po viker. 

S’ i fwait froed, les ovrires moussèt dins les possinets vudes et fé tronniker leus aiyes po wårder ene boune timperateure dins l’ ni. S’ i fwait trop tchôd, ele vont fé intrer d’ l’ air tot fjhant aller leus aiyes 

A pårti do moes d’ awousse, li mere fonnete prind s’ pinsion. N a des ovrires assez po fé tot l’ ovraedje. Ele ni fwait pus k’ ponre. 

Li moes d’ awousse, c’ est l’ hôte såjhon avou li pus d’ insekes (ovrires et halene) dins l’ ni. Les ovrires boutèt 24 eures so 24, minme del nute, al clairté del lune. Gn a waire d’ insekes come ça, nén ddja les wesses, ki « vont coûtchî avou les poyes ». 

Al mitan do moes d’ awousse, les ovrires si metnut a fabriker des pus grands possinets, po les djonnes rinnes et rwè fonnets. Les rinnes, c’ est des oûs edjermonés å moumint k’ i sont ponous (li rinne a ene potche avou do djermon do måle dispu s’ « mariaedje » l’ anêye di dvant e moes d’ octôbe). Si ele ni mete pont di spieme, c’ est des måyes [mâle] ki vont rexhe. Les måyes n’ ont pont d’ awiyon. Adon, gn a pupont d’ novelès ovrires (ki c’ esteut eto des oûs edjermonés, adon des frumeles).

=== Waeyén-tins ===
==== Bouyes des ovrires ====
[[File:Hoornaar op blad.jpg|thumb|ovrire so ene foye, k' elle a coixhî po sucî l' seuve]]
E moes d’ setimbe, come i cmince a fé pus froed, les ovrires vont fé des « [[dobes vitraedjes]] » åtoû del wespireye. Et rfé des pilés ki siervèt d’ crotchets inte les astaedjes do ni, pask’ i dvént pezant avou les halenes di rinnes et d’ måye ki groxhixhèt.

Po çoula, les ovrires doevnut bouter sins rlaye, mins c’ est todi pus målåjhey por zels fé leu bouye, ca ele sont todi zeles moens. Et i gnè skepeye pupont d’ noveles, paski l' rinne n’ è pond puch.

==== Vicåreye del mere fonnete et des halenes prinçreces ====
[[File:Ruhland, Stadtmühle 2, Hornissennest auf Spitzdachboden verlassen, Seitenansicht.jpg|thumb|coûtche izolante]]
Houte do bastixhaedje del [[coûtche izolante]] po waeranti l' wespireye do froed, i lzî fåt nouri les halenes prinçreces.

Ca, el fén do moes d’ setimbe, les « princes » et « princesses » rexhèt foû d’ leus lodjisses. I dmorèt la a n’ rén fé, nouris pa les ovrires di djus d’ plante, ey alant minme pomper do raetchon ås dierinnès halenes d' ovrires. 

Po nouri ces «altesses» la, les ovrires sont oblidjeyes di schoircî les ptitès coxhes di [[frinne]] u d’ [[clawson]] po-z awè assez d’ [[seuve]] a sucî. Eyet aler ås fruts : [[biyoke]]s, [[peme]]s, [[poere]]s, [[pîxhe]]s, [[åbricot]]s, [[roejhén]]s, [[messe (frut)|messes]] et minme ås [[meumeure]]s. Ça fwait bén profiter les rinnes et les rwès a-divni. Les princesses polèt groxhi d’ 50 åcint d’ leu pwès so ene samwinne. 

Li rinne, leye, a bråmint amwinri (ele ni peze pus k’ on dmey grame, po on grame å bontins). Si a-t ele aviyi. Ele ni sait pus cmander les ovrires (ele polèt rmagnî ses dierins oûs et n’ lyi dnèt pus l’ betcheye). C’ est pask’ ele ni sait  pus evoyî des [[feromone]]s, des sôres di sint-bon ki lyi siervèt d’ messaedje. 

Ele va esse touwêye pa ene ovrire diviè l’ 15 d’ octôbe. So s’ vicåreye, elle årè yeu ponou 3.500 oûs (dispoy li moes d’ may).

==== Mopliyaedje ====
[[File:Vespa crabro mating 01.JPG|thumb|pôzucion d' acoplaedje]]
So ç’ tins la (emey octôbe), les princes et princesses sont-st evoye divant l’ ouxh, po s’ edjermoner. Les måyes volèt tot fjhant des ronds u des ûts (volaedje del cogne do [[chife]] 8) totåtoû del wespireye
.
Avou leus grandès antenes, crombes å coron, i sayèt d’ sinti les frumeles, metowes so des ptitès coxhes, des foyes u minme a tere. L’ acoplaedje kimince so l’ åbe u l’ bouxhon et finit troes cwårt do tins al tere. C’ est l’ frumele ki monte sol måye (ele « fwait l’ cok »), dins ene kitoirdowe pôzucion, dessinant on S. 

Cwand l’ rinne a-divni end a s’ sô, ele grete li dos do måye. Il ont dmoré « maryîs » shijh munutes et dmey. Mins l’ måye pout cweri après ene novele « crapåde » ki sereut co « libe ». 

Li frumele, leye, cwirt do côp après s’ muchete po-z ivierner. Come elle a d’ l’ [[antidjale]] ([[glicerol]]) dins s’ [[sonk]], ele pout ndaler dins on vî stok metou al bijhe. I fåt djusse k’ el [[timperateure]] ni candje nén dtrop di l’ ivier. 

Tos les måyes crevèt divant l’ 15 di nôvimbe. I vikèt leus dierins djoûs so  des [[rampioûle]]s ([[lére]]) k’ ont co des fleurs. U les fleurs di djårdén come les [[sedom]]s u les [[sinte-Catrene]], k' on wåde po flori les tombes al [[Tossint]].

==== Fén del fonnetreye ====
[[File:Ruhland, Stadtmühle 2, Hornissennest auf Spitzdachboden verlassen, Hülle entfernt, Seitenansicht, 03.jpg|thumb|fonnetreye, 7 astaedjes, toumêye al tere, di l' ivier]]
Li wespireye toûne sot après l’ moirt del rinne. Minme les ovrires kimincèt a ponre. Et touwer les halenes, u les discopecer po nouri des ôtes halenes. Les ovrires s’ etertouwèt. Cwand i fwait pus frisse, diviè l’ Tossint, les dierinnès ovrires, nén capåbes di wårder l’ boune timperateure dins l’ wespireye, crevèt d’ froed. 

Li fonnetreye pourit d' l’ ivier, u toumer al tere.
<ref>Rivuwe "La hulotte", limeros 92, 94 et 95, Boult-aux-Bois.</ref>

== Pikeure ==
Cwand il a yeu piké ene djin u ene biesse, li fonnet si såve raddimint. Did la li spot "[[Wikt:eraler come on fonnet|eraler come on fonnet]]". Eyet si lomaedje l' "[[Wikt:inglès|inglès]]" pask' i "file a l' inglesse".

Si tote li wespireye vos porshût, et èn [[efant]] esse hagnî sacwants côps, endè pout [[mori]].<ref>B.O. Landin, Les insekes, Fernand Nathan, Paris, sins date.</ref>

Mins normåldimint, il est foirt påjhûle. Si [[velin]] n' est nén pus epweznant ki l' d' ene d' ene pitite wesse.<ref>Rivuwe "La hulotte", come cial ådzeu, riprins d' ene [http://www.vespa-crabro.de waibe almande].</ref>

== Aidance å bastixhaedje del fonnetreye ==
Gn a todi moens di gurnîs, tcheris, gregnes abandnêyes wice ki les fotchrês plèt fé leu wespireye. Did la, l' idêye di mete des boesses ås fonnets so les åbes, come les rcwereus l' ont fwait po mî studyî l' indje.

Ele doevnut esse pindowes al boune 5 metes hôt, e-n ene plaece la k' gn a waire di djins u d' biesses ki passèt. Nén esse å solea po n' nén tchåfer dtrop. Li mî, c' est k' ele riwaitexhe li [[Levant]].

I n' fåt nén k' i gn åye des [[apî]]s dins l' cotoû, ca les fonnets magnèt voltî les [[moxhes al låme]], mågré k' c' est leu cuzenes.

<gallery>
File:Meppen - Roheide - Friedhofswald 17 ies.jpg|clôse
File:Mündener-Hornissenkasten-mit-Bienen.jpg|drovowe
</gallery>

== Lomaedje del biesse ezès lingaedjes ==
E [[walon]], e [[lorin]], e-n [[inglès]], e-n [[almand]], e [[neyerlandès]], li mot a-st a vey avou ene pitite sacwè ki pike et k' ça fwait må ([[fotche]], [[coine]]).

== {{HDs}} ==
* [https://rifondou.walon.org/sicole/sicoles_di_Bive/2018-10-30_Sicole_di_Bive.pdf Li fonnet d' Urope] (ås [[scoles di Bive]] do 30 d' octôbe 2019)
* [https://lirantoele.walon.org/aurtchives/Rantoele89-waibe.pdf Les fonnets e bontins] {{Ran}} 89 (bontins 2019) p. 7-8
* Les fotchrês di l' esté, {{Ran}} 90 (esté 2019) p. 7.
* Les waisses di tchvå di l’ erî-såjhon, {{Ran}} 91 (waeyén-tins 2019) p. 7.

== Sourdants & pî-notes == 

{{Commons|Category:Vespa crabro|les fonnets}}

[[Categoreye:Insekes]]
[[Categoreye:Raspepyîs årtikes]]