Hugo Chávez
Hugo Rafael Chávez Frías (prononcî e walon Ougo Tchavesse) a vnou å monde li 28 di djulete 1954 a Sabaneta, estat di Barinas, ey a morou li 5 di måss 2013).
C' esteut li prezidint do Venezwela eyet l' moenneu del revolucion bolivaryinne.
Vicåreye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Ses parints, Hugo de los Reyes Chávez eyet Elena Frías estént ambedeus mwaisses di scole, mins il a bråmint viké avou s' grand-mame. Di ptit i voleut esse djouweu d' båze-bale, et c' est po çoula k' i moussa a l' academeye militåre, mins låvå i prinda gosse al cårire militåre. Il a eto stî maryî deus côps et a cwate efants.
I fjha des studiaedjes di syinces politikes a l' univiersité nåcionåle esperimintåle Simón Rodríguez (UNESR), riçuva des medayes sacwants côps eyet ariver å gråde di lieutnant-coronel.
E 1982, i va askepyî catchetmint avou ds ôtes camaerådes li Mouvmint Bolivaryin Revolucionåre-200 (MBR-200), on mouvmint di hintche eyet patriyotike. Ci mouvmint saya e 1992 di fé tchaire li govienmint k' aveut saetchî å fizik so les djins; i n' reyussixha nén, mins çoula li dna ene foirt grande populåristé amon les djins, eyet divni l' 53inme prezidint do payis tot wangnant les vôtaedjes do 6 di decimbe 1998, eyet enonder insi l' revolucion bolivaryinne.
Tins di s' prezidince li Venezwela a rfoircî les loyéns avou les payis vjhéns eyet dins ds ôtes continints, tot diswalpant des programes sociås et di democratijhaedje des institucions.
Li Caracazo
[candjî | candjî l’ côde wiki]Al fén des anêyes 1980, li prezidint venezwelyin d' adon, Carlos Andrés Pérez, mete en alaedje on paket d' mezeures neyoliberåles oblidjî på Fonds Manoyrece Eternåcionå (FMI).
Li consecwince di çoula ci fourit des rhôssaedjes di tos les pris et ene grande målåjhisté d' viker, k' ont-st arivé l' 27 di fevrî 1989 a ene revole populaire a Caracas, kinoxhowe come li Caracazo. C' est adon ki l' prezidint Carlos Andrés Pérez dene l' ôre a l' årmêye di reprimer di totes foices les revoles, et i gn ourit des meyes di moirts (on esteme a 3.000 moirts, mins on n' a nén l' nombe egzak, la k' les cadåves ont stî eterés dans des comonès fosses). Cist ôre la di saetchî å fizik so les djins a leyî on foirt måva gosse dins l' årmêye.
L' insureccion do 4 di fevrî 1992
[candjî | candjî l’ côde wiki]C' est dzo ciste airance sociåle la ki, li 4 di fevrî 1992, on groupe di sôdårds do MBR-200, emey zels Hugo Chávez, fijha on côp d' Estat siconte di Carlos Andrés Pérez.
Li côp n' a nén reyussi, et adon Chávez dimande po cåzer al televuzion po dmander a ses camaerådes di dpoizer les åres, po n' nén k' i gn åye pus di moirts po rén. C' est adon k' i fjha on ptit cåzaedje d' ene céncwintinne di segondes ki divna-st istorike; paski po cmincî i prinda l' etire responsåvisté di çou ki c' esteut passé, çou k' esteut on candjmint avou l' dujhance tradicionele dins l' politike venezwelyinne ki nolu n' ricnoxheut si responsåvisté. Et poy, i djha eto ki les såmes k' il avént, i n' avént nén polou î ariver, « pol moumint » (por ahora).
Çoula fjha ki l' peupe venezwelyin veya Hugo Chávez, ki n' esteut nén cnoxhou disk' adon, come on vraiy ero.
Chávez eyet ses camaerådes vont esse do côp egayolés al prijhon di Yare, tot ratindant d' esse djudjîs.
I gn ourit co ene deujhinme saye di fé toumer Carlos Andrés Pérez, li 27 di nôvimbe del minme anêye, mins çoula eto fjha berwete. Emey les dimandes di cisse deujhinme saye i gn aveut l' dimamnde di liberer Chávez.
Termetant, li pårlumint distitouwa l' prezidint Carlos Andrés Pérez po hapaedje di cwårs publiks.
Li govienmint da Rafael Caldera
[candjî | candjî l’ côde wiki]E 1994, li noû prezidint Rafael Caldera, k' aveut stî vôté pask' il aveut sintou les candjmints et promete di liberer les cis k' s' avént revolé e 1992, tina s' promesse e cloya l' porcès siconte di Chávez et des ôtes.
On côp libe, Hugo Chávez kiminça a mete so pî on mouvmint politke po fé ene novele consitutcion, li Mouvmint Cénkinme Republike (MVR, çou k' e castiyan si prononce parey ki MBR). I prinda les voyes do payis ey aler tot avå cåzer avou les djins, po vey çou k' i vlént ey espliker si idêye di houkî ene Assimblêye Nåcionåle Constitouwante po rbasti on novea cåde politike et sociå pol payis, tot s' aspoyant so les idêyes do ero d' l' indepindince, Simón Bolívar.
Li victwere di 1998 eyet l' constitouwante
[candjî | candjî l’ côde wiki]Åzès eleccions prezidincieles di 1998 il est candidat pol MVR, eyet avou l' aspoyaedje di bråmint ds ôtes pårtis d' hintche (å Venezwela sacwants pårtis polèt aveur on minme candidat); eyet li 6 di decimbe 1998 vo l' la ki wangne lon pa dvant les candidats des deus pårtis tradicionels COPEI eyet AD ki s' avént pårtaedjî l' pouvwer les 40 anêyes di dvant. Ci fourit l' comince di çou k' on lomreut li Revolucion bolivaryinne.
Come el aveut prometou, i fjha-st on decret po mete so pî on referendom eyet dmander åzès djins s' il estént d' acoird di riscrire li constitucion. Come li response fourit pôzitive, on vôta adon po tchoezi des rprezintants po ene Assimblêye Nåcionåle Constitouwante, eyet co èn ôte referendom po saveur si les djins acceptèt ou nén l' nouve constitucion, ki fourit-st insi asprovêye li 16 di setimbe 1999.
