Lingaedjes romans

lingaedjes > indo-uropeyin > lingaedjes romans

Les lingaedjes romans c’ est les lingaedjes k' ont vnou foû do latén.

I provnèt d' l' evolucion do latén e-n on patwès (lomé patwès latén) après l' tcheyaedje di l' Impire Romin Coûtchantrece e 476.

Mwaissès piceures

Les mwaisses ponts comons etur ces lingaedjes c' est:

Piete do sistinme di declinåjhons des nos (i n' a k' e roumin k' i gn a co ene pitite sacwè)
Les troes djinres do latén classike ni sont pus k' deus (såf e roumin)
Aparexhaedje des årtikes
Candjmint do codjowaedje; li futurrece do latén est rovieye, al plaece ene nouve futurrece eyet on condicioneu sont fwaits a pårti d' l' erirece durant di habere

Rindjmint des lingaedjes romans

ibero-roman:
- castiyan, portuguès, galicyin
occitano-catalan:
- catalan, occitan
italo-roman:
- itålyin, sicilyin, toscan, napolitin,...
francoprovinçå
lingaedjes réto-romans:
- roumantche, fôrlan,...
galo-roman u lingaedje d' oyi:
- francès, walon, picård, galo,...
iliro-roman:
- dalmate (distindou)
roumin
sarde

Comparåjhons des lingaedjes romans

On pout comparer les lingaedjes romans sorlon sacwants criteres po ndè fé sacwants grands groupes

Plurials

I gn a deus groupes, les cis ki fjhèt les plurials tot radjoutant on s al fén, eyet les cis ki candjèt l' voyale del fén, metans o ey e ki divnèt i oudonbén a ki dvént e.

End a ki pinsèt ki les fômes avou "s" vinèt di l' acuzatif eyet les cenes avou voyale do nominatif; mins des ôtes pinsèt purade ki ça venreut po tos les lingaedjes di l' acuzatif, mins ki po des lingaedjes k' i gn a li "-s" al fén s' a candjî en on son di dmey voyale "-y" et poy divni "-i"; come egzimpe di çoula i mostrèt li prono itålyin "noi" (nozôtes) ki vént bén do latén "nos".

Avou voyale: italo-roman, roumin.
Avou s: ibero-roman, occitan-catalan, galo-roman, réto-roman

Piete del voyale al fén

Des lingaedjes k' i gn a on pierdou l' voyale al fén des mots k' i gn aveut e latén; des ôtes l' ont wårdé. Metans: lupus, luna e latén ki divnèt loup, lune e francès (dins l' vî tins li p' esteut oyou)

Wårdant les voyales al fén: ispano-roman, italo-roman
Wårdant l' voyale rén k' pol femrin: occitano-catalan, roumin
Pierdant l' voyale di fén: galo-roman

"Plus"

Li mot eployî po dir "di pus" pout vni do mot latén plus, ou co di magis.

plus: galo-roman, italo-roman
magis: ibero-roman, occitano-catalan, roumin

Sedecim ou Decem et sex

Li limero saze (16) est fwait pa des lingaedjes k' i gn a sol fôme sijh-dijh, tot come les limeros di 11 a 15; et sol fôme dijh et shijh, tot come les limeros di 17 a 19, pa ds ôtes lingaedjes.

Sedecim: francès, walon, catala, itålyin, roumin
Decem-et-sex: portuguès, castiyan

Habere et tenere

Les viebes habere eyet tenere ont evolouwé di manire diferinne po sinifyî "tini", "aveur", come aidant viebe ("aveur (fwait)") et co po dire "i gn a".

E walon metans, c' est: tini, aveur, aveur (fwait), aveur (i gn a); dj' ô bén ki ça vént respectivmint di l' evolucion di tenere, habere, habere, eyet co habere. On mostere çoula tot scrijhant "THHH".

E castiyan c' est: tener, tener, haber (hecho), haber: TTHH.

En itålyin c' est: tenere, avere, aver (fatto), essere (c'è): THHE.

TTTT: portuguès do Braezi
TTTH: portuguès, galicyin
TTHH: castiyan, catalan
THHH: francès, walon
THHE: roumin, itålyin - E c' est po essere (itålyin) eyet este (roumin)

Aveur ou esse come aidant viebe

Des lingaedjes k' i gn a eployèt "aveur" come aidant viebe po tos les codjowaedjes copôzés; dismetant ki des ôtes eployèt eto "esse" avou sacwants viebes, copurade les cis ki dnèt ene idêye di mouvmint ou di divni.

Tofer "aveur": portuguès, castiyan, roumin, walon,...
"Aveur" eyet "esse": catalan, francès, itålyin

Tåvlea comparatif

Walon

Latén

Sarde

Sicilyin

Itålyin

Corsican

Castiyan

Portugués

Galicyin

Occitan

Catalan

Fôrlan

Francès

Roumin

Sarvaryin

Perciskin

fourmaedje

caseus / formaticum

casu

furmanciu

formaggio / cacio

casgiu / furmagliu

queso

queijo

queixo

formatge

formadi

fromage

caş

formagi

quemaggío

tchanter

cantare

cantai

cantari

cantare

cantà

cantar

cjantâ

chanter

cânta

chantari

cantar

gade

capra

craba

crapa

capra

cabra

cjavre

chèvre

capră

chavra

cavèra

clé

clave

crai

chiavi (ciavi)

chiave

chjave

llave

chave

clau

clâf

clé

cheie

javi

clavè

eglijhe (gléjhe)

ecclesia / basilica

crèsia

chiesa

chjesa

iglesia

igreja

igrexa

glèisa

església

glesie

église

biserică

iclisa

esglezía

ospitå

hospitalis

spidali

ospedale

ospidale

hospital

espitau

hospital

ospedâl

hôpital

spital

hospitali

úspital

linwe

lingua

lengua

lingua

lenga

llengua

lenghe

langue

limbă

linga

llengua

plaece

platea

prazza

chiazza

piazza

plaza

praça

praza

plaça

place

piaţă

plasa

plazza

pont

pons

ponti

ponte

puente

ponte

pònt

pont

puint

pont

punte

ponti

punte

nute / niût

nocte

notti

notte

noche

noite

nuèit / nuèch

nit

gnot

nuit

noapte

noti

notze