Côde sourdant di «Li Rantoele (gazete)»

{{po|Li Rantoele|Li Rantoele}}
{{po|Rantoele|Rantoele}}
[[Imådje:Cou-coviete Rantoele 74.jpg|vignette|Cou-coviete del Rantoele l° 74]]
Li '''Rantoele gazete'''<ref>ki s' a scrît eto «Li Ranteule» (1996-2004)</ref>, c' est ene [[gazete e walon]] eplaideye dispu [[1996]] pal [[SNR]] "[[Li Rantoele (soce)|do minme no]]". 

Ci fourit ene des prumirès gazetes di [[prôze nén racontrece]] e walon, avou [[Li Chwès]].

== Istwere et covietes del Rantoele-gazete ==
=== Fén 1994 : Enondaedje do pordjet ===
[[Imådje:Rantoele00.jpg|thumb|left|Prumî limero sayrece evoyî pa [[Laurent Hendschel]] a [[Lucien Mahin]]]]
C' est l' [[Lorint Hendschel]] k' a yeu, e moes d' decimbe 1994, l' idêye di fé come ene gazete po s' atôtchî inte des [[rifondeus do walon|prumîs rfondeus]] et ôtes vayants bouteus pol walon. Il a ç' côp la scrît ene dobe pådje, dissu cogne A3, a [[Lucyin Mahin]], tot l' lomant '''''“[[Wikt:Li Rantwèle|Li Rantwèle]]”''''' (li [[Rifondaedje do walon|rfondowe]] d' adon pol mot [[:Wikt:rantoele|rantoele]]). 
Li "rvuwe" lete kimince pa ene lete :
:Binamé soçon Lucyin,
:Neni, n' alez nén croere k' ene novele rivuwe walone vént do disclôre. C' est djusse ki dji djowe avou l' idêye d' on fouya ki sievreut d' loyén etur les (r)cåzeus. (…) i fåt '''fé fé''' li pus possibe, nén seulmint paski, vos come mi, nos avans ddja bråmint des afwaires e trexhe, mins aprume po fé ene vraiye rantoele ki si spådrè, pitchote a midjote, so tote li Walonreye.
Adonpwis, gn a des noveles del [[tåvlotêye Rifondaedje di l' UCW|tåvlotêye "Normålizåcion" di l' UCW]], so les noûmots eployîs pås scolîs del sicole di walon d' Nameur, so Emile Gilliard, evnd.

=== 1995 : Prumire anêye di sayes ===
[[Imådje:Rantoele 03 1995.jpg|thumb|Troejhinme limero sayrece (1996) tot fwait pa [[Lucien Mahin]]]]
E 1995, Lucyin Mahin, shuvant les ecoraedjmints da Hendschel, va scrire tos les moes on papî d' gaztî so des sudjets al môde, metans : 
* les forveyowès imådjes (limero 0-1)
* Li margaye inte IBM et Intel åd fwait des prumirès [[tchike (electronike)|tchikes]] å Pentium (limero 0-2)
* Del medcene sol [[dopigne]] … tot ratindant èn efant po dopigne (limero 0-3)
* Li biytaedje d' on "''golden Boy''" so les [[martchî ås tites|martchîs ås tites]] di [[Singapour]] (limero 0-4)
* So l' [[evoyaedje å lon des pinsêyes]] (telepateye) (limero 0-5)
Tos ces papîs la estént fwait a môde di [[responda]]. C' esteut onk des prumîs côps ki des årtikes e walon estént fwaits come ça.
 
Adonpwis, e moes d' djulete 1998, [[Stefane Quertinmont]] s' a-st anoncî po-z esse mwaisse-sicrijheu del gazete. Mins, divant çoula, i va voleur mete so pîs ene SNR po-z aspoyî pus stocaesmint li pordjet d' gazete. C' est adon ki l' soce "Li Rantoele" a disclôs.

=== Prumire rîlêye di limeros (1996-2000) ===
[[Imådje:Rantoele1.jpg|thumb|Prumî limero]]
Li prumî vraiy limero rexhe e l' esté 1996. Ci serè ene gazete ki rexhe tos les troes moes, et nén on [[moetî]], come on-z aveut sayî aprume. Li no a ene miete candjî, a cåze des halinaedje po rfonde çou ki va divni li [[betchfessî oe|betchfessî OE]] : c' est '''''“[[Wikt:Li Ranteule|Li Ranteule]]”'''''. L' adrovaedje est scrît pa Stefane Quertinmont dizo l' tite “Li Rantoele : paski pocwè ?”, la k' il esplike les idêyes ki djårnèt dispu ttaleure troes ans emey ene troclete di djonnes waloneus. Après, gn a des papîs da [[Dominike Heymans]] so li rfondaedje, Lucyin Mahin pol coirnêye eternåcionåle, [[Pierre Otjacques]] so les 100-z ans del [[binde d' imådjes]], [[Louis Baijot]] so les viyès tecnikes, Lorint Hendschel so les copiutreces, Pire Otdjåke, co on côp so li spôrt, et l' Lucyin Mahin, so l' economeye. Come ene vraiye gazete, dabôrd, et tote e walon.
 
Tote ? nén vormint; gn a ene volante foye å mitan k' esplike e francès çou k' est li rvuwe, et eto kimint lére les [[betchfessîs scrijhas]], ca tote li rvuwe est scrîte e [[rfondou walon]]. 
 
Li rvuwe fwait ason 8 blankès pådjes di cogne A4, djusse des bounès fotocopeyes. Mins, dispu l' lº 14 (bontins 2000), gn è va aveur 12 pådjes. Li gazete va dmorer inla disk' å limero 16, e l' erire-såjhon 2000. 
 
Di tot ç' tins la, l' [[eplaideu responsåve]], c' est Pire Otdjåke, et l' [[epådjnaedje|meteu e pådje]], [[Tiri Dumont]]. L' abounmint costêye 200 [[franc bedje|FB]] po èn an.
 
A cmincî do lº 9 (ivier 1998); gn è va aveur deus pådjes di rawete, å mitan, li '''Rantoele Belès letes'''. C' est des tecses literaires, ci côp cial, sicrîts e rfondou u e Feller, et ki sont relîs pa [[Bernard Louis]]. Li coirnêye a stî renondêye e l° 54 (esté 2010).
 
A pårti do lº 17 (bontins 2001), gn a eto cwate pådjes d' ene BD å mitan, li fiesse do fleurtins, da Luc Bailly. L' uzance di cate pådje di [[binde d' imådjes]] å mitan deure disk' å djoû d' ouy.
 
Foû des prumîs Rantoelîs, vola sacwants scrijheus k' on rtrouve cobén dins l' gazete: [[Emile Pècheur]], Jean-Claude Somja (lº 5), [[Roger Viroux]] (lº 6), [[Yves Paquet]], [[Jean-Pierre Hiernaux]] (lº 7), [[Joseph Lahaye]]. [[André Gauditiaubois]] (lº 8), [[Joël Thiry]] (lº 9); [[Johan Viroux]] (lº 9, 10 & 13), [[José Schoovaerts]] (lº 12), [[André Lamborelle]] (lº 13 & 14), [[François Nyns]] (lº 15 & 16). 
 
Après l' 15, gn a ene [[:Wikt:aberteke|aberteke]], la k' on fwait mete totès sôres d' anonces.

<gallery>
|Coviete del 8
|2inme rawete "Belès Letes" (e l° 10)
|Coviete del 14
</gallery>

=== Deujhinme rîlêye di limeros (2001-2002) ===

Li deujhinme rîlêye di limeros a ene cogne di lucse : c' est 5 limeros (17 a 21) avou do glaecî papî. Todi 12 pådjes, avou ene Aberteke sol cou del gazete. L' abounmint a rmonté a 250 FB.
 
On trouve sacwants noveas scrijheus : [[Roger Nicolas]] k' eplaide deus papîs e [[tchampnwès]] (l° 17 & 18), [[Christine Tombeur]] (l° 17, 21), [[Jean-Pierre Dumont]] (l° 20, 21), [[Jean-François Brackman]] (l° 21), [[Pablo Saratxaga]] (l° 21).
 
Li Binde d' imådjes da Luc Bailly s' atcheve e lº 17, et c' est ene ôte BD, da Maurice Moray, ratournêye e walon pa R. Viroux, k' atake so les 4 pådjes divintrinnes e lº 18. C' est eto des limeros la k' gn a des bates di dvizes so li rfondaedje (mins po s' endè houwer evoye). C' est eto di ces trevéns la kel soce "Li Rantoele" si va schetler inte les [[sistinme Feller|Fellerisses]] et les rfondeus.

=== Li ptite rîlêye (fén 2002) ===

C' est ene pitite rîlêye di 3 limeros, ki rsont e papî ôrdinaire, avou l' imådjete del Rantoele e grand sol coviete, avou, å dzo, cwate payizaedjes des cwate coines del Walonreye. C' est l' prumî côp kel pris vént en [[uro]]s. C' est todi 8 uros po l' anêye.
 
Ci côp cial, gn a 12 pådjes divintrinnes, eyet les cwate del coviete, e djaene coleur.

=== Li rîlêye Schoovaerts (2003-2005) ===
[[Imådje:Bouteu Rantoele Djozé.jpg|thumb|Djoz& a l' ovraedje po l' Rantoele]]
[[Imådje:Coviète_76.jpg|vignette|Coviète 76]]
[[Imådje:Coviète_78.jpg|vignette|Coviète 78]]
Li rîlêye Schoovaerts est lomêye insi paski c' est l' Djozé Schoovaerts k' a fwait les desséns pol coviete (avou, a tot côp bon, ene bele crapåde et on cok), do l° 25 å l° 35. C' est lu eto ki s' a metou a l' epådjnaedje al plaece da Tiri Dumont. Gn a sovint des ptits desséns ådvins, etchessîs dins l' tecse, come dins li rvuwe electronike [[Rabulets (gazete)|Rabulets]]. Åresse, sacwants tecses sont rprins direk foû des Rabulets. Gn a insi pacô des tecses literaires ki si vnèt herer å mitan del prôze nén racontrece. 
 
Les cwate pådjes d' å mitan, c' est ene novele binde d' imådjes da J. Schoovaerts lu-minme, ''[[L' Avespré]]'', mins ki si state å lº 32.
 
Li dobe lº 25/26 a 24 pådjes divintrinnes (inte di zeles, 8 pådjes pol BD). Les ôtes lº tournèt a 16 pådjes ådvins, et l' coviete.
 
Sacwants noveas scrijheus : [[Georges Sfasie]], [[Laurent Dabe]], [[Jean-Marie Lecomte]], Joseph Baccus, [[Simon Stasse]], [[Paul-Henri Thomsin]], Guy Denis, [[Jean-Pol Grandmont]], André Demoulin.
 
A cmincî do lº 30, on cmince a vey des tecses riprins di l' [[eciclopedeye Wikipedia]], inte di zels, les corwaitaedjes des [[Romans e walon|lives e walon]] ki vnèt d' rexhe. 

A pårti do lº 32 l' tite del rivuwe si va scrire come li cmon no e rfondou: '''“Li Rantoele”''', avou on [[betchfessî scrijha]].
 
Å lº 34, l' abounmint passe a 10&nbsp;€, adonpwis, a 12 [[uro]]s.

Li cou-coviete si va eto felmint amidrer, avou li tite des bokets, et des imådjes e coleur, des scrijheus u so les tinmes k' on ndè cåze ådvins.

<gallery>
|Prumî l° del "Rîlêye Schoovaerts"
Imådje:Rant27.jpg|Coviete do limero 27
Imådje:Rant28.jpg|Coviete do limero 28
Imådje:Rantoele 29.jpg|Coviete do limero 29
Imådje:Rant30.jpg|Coviete do limero 30
Imådje:Rant31.jpg|Coviete do limero 31
Imådje:Rant32.jpg|Coviete do limero 32
|Coviete do limero 33
Imådje:Rant34.jpg|Coviete do limero 34
Imådje:Rant35.jpg|Coviete do limero 35
</gallery>

=== Li rîlêye Mahin tot seu (2005-2007) ===
[[Imådje:Rantoele 36.jpg|thumb|Coviete do limero 36]] 
A conter do l° 36, c' est Lucyin Mahin k' a rprins l' bouye d' adjinçner l' Rantoele-gazete.

Elle est adjinçnêye tot shuvant èn ôre di sudjets, a pô près todi l' minme : coirnêye eternåcionåle; Walonreye; economeye; spôrts; cinema; syinces, bén-magnî walon, voyaedjes, tuzance djeneråle, lingaedje walon (troes cwate pådjes). Al 16inme pådje, gn a ene coine di kesses des lijheus.
 
Sacwants noveas scrijheus : Maggy Marenne, [[Jean Goffart]], Cécile Van Oorbeek, [[Roland Georges]].

Jean Goffart sicrirè, dins tchaeke limero, ene coirnêye so les [[spôrt]]s, lomêye : les tchafiaedjes da Ptit Louwis, sipoté "Sportman".

Cicile Van Oorbeek tént ene coirnêye di recetes e walon.

=== Li rîlêye Mahin-Schoovaerts (2007-2017) ===
[[Imådje:Tite Rantoele-gazete45 Noersipene.jpg|thumb|left]]

A cmincî do l° 41 (bontins 2007), après deus cwate limeros avou des tchabåraedje da Djihinne Mahin, José Schoovaerts riprinda l' gorea, come dessineu pol coviete. A staté avou l' limero 84 (ivier 2017-2018) avou li rsaetchaedje da José Schoovaerts.

A pårti do l° 42 (esté 2007), les cwate pådjes do mitan estént e coleur. C' esteut des [[bindes d' imådjes]], avou les pinsêyes di filozofes come [[Descartes]], [[Lao-Tseu]], [[Machiavel]], [[Shakbar]] u [[Max Stirner]]. C' est totès creyåcions da [[José Schoovaerts]], kécfeye riprinjhes di ses årtchives di [[bédéyisse]] (Les frés Moståde).

A dater do l° 45 (bontins 2008), li coviete et l' cou-coviete fourît e coleurs, todi ene pondeure oridjinåle da José Schoovaerts, d' ene bele comere avou on cok. 

Sacwants noveas scrijheus : [[Yannick Bauthière]], [[Jean Cayron]], [[Georges Sfasie]], [[Jacques Desmet]], [[Désiré Malet]], [[Joëlle Spierkel]] (l° 66), [[Didier Ocula]] (l° 67). Et on cwiteu, a pårti do l° 54 (esté 2010) : [[Bernard Louis]].

Li plan del gazete est a pô près todi l' minme. On-z atake voltî so èn årtike eternåcionå ([[Amerike nonnrece]], [[Monde arabe]], [[Estats Unis]]). Adonpwis, c' est sol [[Beldjike]], li [[Walonreye]], l' [[economeye]], li [[tourisse]], li [[spôrt]]. Divant l' BD do mitan, gn a sovint on papî so li [[rlidjon]] u l' [[filozofeye]]. 

Après l' [[binde d' imådjes]] des pådjes do mitan, gn a èn årtike so les viyès usteyes, u les vîs amuzmints. Adonpwis, des pådjes sol [[lingaedje walon]] : novea [[lives e walon|lives]], noveles des [[tchanson e walon|tchanteus]], des [[scrijheu e walon|scrijheus]], evnd.

Al dierinne pådje, gn a l' [[corî des lijheus]], et sovint ene [[couyonåde]] u deus. Li pådje des crakes a stî tnowe pa [[Christine Tombeur]], adonpwis pa [[Christian Thirion]]. 

So les pådjes divintrinnes del coviete, des anonces po les [[copinreye]]s, les [[waibes e walon]], evnd.

A comincî do l° 54 (esté 2010), li rawete "[[Belès Letes]]" rataca: 4 pådjes metowes å mitan del gazete, divins li binde d' imådjes.

Cisse rîlêye la amoenna des teribès bates di dvizes inte les disfindeus des desséns erotikes del prumire pådje et les cis k' estént disconte. Li plaece d' ene kimere waire mousseye va baxhî a pårti del Rantoele 80.

<gallery>
Image:Rant43.jpg|limero 43 (waeyén-tins 2007)
Image:Rant44.jpg|limero 44 (ivier 2007-2008)
Image:Rant45.jpg|limero 45 (bontins 2008)
Image:Rant46.jpg|limero 46 (esté 2008)
Image:Rant47.jpg|limero 47 (waeyén-tins 2008)
Image:Rant48.jpg|limero 48 (ivier 2008-2009)
Image:Rant50.jpg|limero 50 (esté 2009)
Image:Coviète51.jpg|limero 51 (erî-såjhon 2009)
Image:Coviète52B.jpg|limero 52 (ivier 2009-2010)
Coviète53B.jpg|limero 53 (bontins 2010)
Coviète54.jpg|limero 54 (esté 2010)
Coviete55.jpg|limero 55 (Ahan 2010)
Coviete57.jpg|limero 57 (Prétins 2011)
Coviète58.jpg|limero 58 (esté 2011)
Coviete59.jpg|limero 59 (Ahan 2011)
Coviete61.jpg|limero 61 (Prétins 2012)
Coviete62.jpg|limero 62 (esté 2012)
Coviete63.jpg|limero 63 (Ahan 2012)
Coviete64.jpg|limero 64 (Ivièr 2012-2013)
Coviète 68A.jpg
Cul68B.jpg|Cou-coviete 68
Coviète_69.jpg|Coviete 69
Coviète_70.jpg|Coviete 70
Cul70.jpg|Cou-coviete 70
Coviète_71.jpg|Coviete 71
Coviète_72.jpg|Coviete 72
Cu_coviète_72.jpg|Cou-coviete 72
Coviète_73.jpg|Coviete 73
Cu_coviète_73B.jpg|Cou-coviete 73
Coviète_74.jpg|Coviete 74
Coviète_75.jpg|Coviete 75
Cu_coviète_75.jpg|Cou-coviete 75
CU_76.jpg|Cou-coviete 76
Coviète_77.jpg|Coviete 77
Cou-coviete Rantoele 77.jpg|Cou-coviete 77
Coviète_79.jpg|Coviete 79
Cul_79.jpg|Cou-coviete 79
Coviète_80.jpg|Coviete 80
</gallery>

=== Li rîlêye Mahin-Cayron (2018) ===
Les covietes da Djozé Schoovaerts avént cåzé ene pitite brete inte les inmeus-bén et les ôtes. 

E 2018, li mwaisse dessineu dimande a prinde si pinsion come fijheu del coviete et des cwate pådjes divintrinnes ([[binde d' imådjes]]). Li coviete serè adjinçnêye pa [[Jean Cayron]], eyet l' cou-coviete på mwaisse sicrijheu, mins so on fond ki dmeure on dessén da Djozé Schoovaerts, k' a dné s' benediccion po çoula.

Les pådjes divintrinnes e coleur sont wårdêyes. Gn a des dessếns u fotos ås [[bouyote (di BD)|bouyotes]] po rire, da [[Jean Goffart]] eyet [[Christian Thirion]]. Pu des belès [[foto]]s del Walonreye (da Jean-Pierre Van Overmeire, Jean Cayron, Georges Sfasie, Lucien Mahin et Martine Mahin).

Dins les noveas scrijheus, [[André Mottet]] po des tecses di gaztaedje, di belès-letes u des fåves. 

<gallery>
Imådje:Rantoele 85.jpg|Coviete 85
Imådje:Rantoele 85-cou.jpg|Cou-coviete 85
Imådje:Rantoele 86.jpg|Coviete 86 
Imådje:Rantoele 86-cou.jpg|Cou-coviete 86
Imådje:Coviete 87.jpg|Coviete 87
Imådje:Cou-coviete 87.jpg|Cou-coviete 87
Imådje:Coviete 88.jpg|Coviete 88
Imådje:Cou-coviete 88.jpg|Cou-coviete 88
Imådje:Coviete 89.jpg|Coviete 89
Imådje:Cou-coviete 89.jpg|Cou-coviete 89
</gallery>

== Li walon eployî  ==
Gn a mwints papîs ki sont e [[rfondou walon]], sicrît direk pås scrijheus. 

End a des ôtes ki sont rmetous e rfondou pås eplaideus, avou l' åjhmince des scrijheus.

Gn a sovint ene esplikêye e francès po les lijheus saveur prononcî les [[betchfessîs scrijhas]] tcheke a s' môde. Do l° 1 å limero 16, c' esteut metou come [[pî-note]]. A cmincî do l° 28, c' esteut scrît so ene pådje divintrinne del coviete. Vocial çou k' gn aveut sol l° 43 :
:'''''xh''' se prononce généralement '''ch''' et '''jh''' se prononce '''j''' (les 2 se prononcent '''h''' à [[Payis d' Lidje (diyalectolodjeye)|Liège]]); '''ea''' se prononce '''ia''' ou '''ê''' (fr. '''eau'''); '''én''' se prononce généralement '''in''' ('''én''' ou '''é''' a Charleroi); '''ae''' se prononce '''è''' à Liège, '''a''' à [[Walon do Mitan|Namur]] et en [[Basse Årdene|Sud-Ardenne]], et '''â''' à [[Walon do Coûtchant|Charleroi]] dans le [[cawete -aedje|suffixe  -âdje]]), '''oe''' se prononce généralement '''wè''' ('''eû''' à Liège, mais aussi '''è''', '''û''', '''ë''', '''wa''', '''oû''', '''wê''', etc.), '''sch''' se prononce '''sk''' ou '''ch''' (mais '''h''' a Liège); '''oi''' se prononce '''wa''' à Namur, '''wè''' à Liège, '''ôn''' à Charleroi et '''oû''' à Nivelles, '''å''' se prononce '''au''' à Namur, '''â''' en [[Hôte Årdene|Haute-Ardenne]], et variablement '''au''', '''â''', ou '''a''' à Charleroi; '''ô''' se prononce nasalisé en Ardenne et à l’ [[Djodogne|Est du Brabant]] (presque '''on'''), et '''oû''' à Nivelles; '''sh''' se prononce '''ss''' à l’ Est et '''ch''' à l’ Ouest; '''oen''' se prononce souvent '''on''' à l'Est et '''win''' à l'Ouest.''

Kécfeye, on uze d' on [[rfondant walon]].

Sacwants årtikes sont eto scrîts e [[sistinme Feller]].

Gn a padecô ossu sacwantès letes di lijheus ki sont leyeyes e francès.

== Enimådjaedje ==
[[Imådje:Djåcreye 1886.jpg|thumb|Dessinaedje do [[Bardouxha pås ptitès djins]] di 1886, fwait d' après des desséns di ç' trevén la]]

Dispu les anêyes 2000, eyet disk' al Rantoele 84, l' enimådjaedje a stî fwait pa [[José Schoovaerts]].

== Saetchaedje ==
Li Rantoele a stî saetcheye a 150 pu a 100 egzimplaires. Sacwants limeros di rclame ont stî tirés a 500 egzimplaires.

== Shuvance ==
Les tecses eplaidîs dins l' Rantoele l' ont todi stî avou l' åjhmince di poleur esse replaidîs pa tolminme ké lijheu, tot citant l' sourdant. Eto fourît i rmetous sol [[Wikisourd]] dizo l' licince di libe replaidaedje CC BY-SA 4.0.

== Avizances di lijheus ==
[[Imådje:Wa Pirson JP Rantoele.ogg|thumb|responda da Jean-Pol Pirson]]
:''- Vs inmez bén « Li Rantoele » ?
:''- Away, paski asteure dj’ el lé come si c’ esteut m’ walon. Por mi asteure, drovi « L’ Rantoele » u drovi ene ôte gazete e walon… dji lé « L’ Rantoele » come si c’ esteut mi walon d’ Lidje.
:''- Ci n’ est nén si… trop målåjhey ?
:''- Ci n’ est nén… å debut ! Mins c’ est tot, ça vént tot seu.<ref>[[Jean-Pol Pirson]] adjåzyî pa [[Lucien Mahin]], Wekene do live a [[Rdû]], 14 d' avri 2022.</ref>

== Hårdêyes difoûtrinnes ==
{{Wikisourd-sicrijheus}} [https://wa.wikisource.org/wiki/Li_Rantoele Lisse des årtikes]
* [http://revues.be/li-rantoele Sol waibe "revues.be"]
* [http://lirantoele.walon.org/rantoele_gaz.html Ene viye waibe del Rantoele-gazete]
* [http://lirantoele.walon.org/aurtchives/ Tos les egurniyaedjes (årtchives) del Rantoele gazete]
* [http://www.reseau-mirabel.info/revue/3694 Riwove sol Mir@bel]
*[[:s:Categoreye:Li Rantoele|Scrijhaedjes dedja rmetous so Wikisourd]]

== Sourdants ==

{{Commonscat|Li Rantoele-gazete|sol Rantoele-gazete}}

[[Categoreye:Gazetes e walon|Rantoele]]
[[Categoreye:Li Rantoele (soce et gazete)]]
[[Categoreye:Prôze nén racontrece e walon|Rantoele]]