Rifondaedje do walon

Li rfondaedje do walon, c' est èn ovraedje tecnike sol coir do lingaedje walon ki doet moenner a on cmon scrijhaedje.

Les bouteus so ces tecnikes la ont stî lomés les rfondeus; l' ortografeye walone k' a shuvou, li rfondou walon.

Dins li rfondowe ortografeye, li lingaedje walon n' est pus rashiou tot notant graficmint l' accint di tchaeke viyaedje, come e 20inme sieke, dins l' sistinme Feller, k' a sourdou des idêyes del diyalectolodjeye.

Li soûmint del kimene ortografeye, ci serè purade li tcherpinte istorike des mots. Insi, les mwaissès idêyes do rfondou ont-st aspité purade del novele coxhe del linwince : li linwe-ehåyaedje.

A costé do mwaisse pordjet di rfondaedje UCW / Rantoele, li seul eployî asteure, gn a yeu eto on pordjet diswalpé pa Johan Viroux, prezinté teyoricmint e 1994, mins ki n' a pont yeu d' shûte.

Les mots "rifonde" et "rifondaedje" ont eto des ôtes sinses pus corants.

Istwere do rfondaedje

Dins on papî k' il aveut fwait po on raploû el Swisse, mon les Romantches, e 1988, Daniel Droixhe aveut mostré ki gn aveut yeu, disk' adon, nole saye di rfondaedje e walon. Et dire, tot tuzant tot hôt, ki c' esteut kécfeye a cåze do sistinme Feller, k' avizéve esse ene unificåcion do scrijhaedje totavå.

Ladsu, Jean Germain, kel shuveut al pirlodje, aveut mostré k' on l' pleut fé, tecnicmint, li rfondaedje. Li spitche ki Djhan Djermwin fijha el Swisse, a stî eplaidî dins l' rivowe "Toudi".

Pus tård, Fauconnier aveut stî rcweri dins les vîs papîs et trover k' i gn aveut ddja des djins k' avént SOHAITî on rfondou walon : Adelin Grignard, Marcel Hicter, et l' fameux papî Baye di 1957, rapexhî pa Djhan Djermwin.

Fåconnier a minme drovou les pådjes do Bourdon a Lorint Hendschel po-z espliker l' traeyin.

Après, gn a yeu les ahotes des "gros colés" a tot çou ki s' rapoirtéve å rfondaedje, et tos les "ptits" ont baxhî l' tiesse. C' est on miråke ki les Rantoelîs ont sorviké al rascråwe. Rivni al copete

Les såmes tecnikes do rfondaedje

• Li rfondaedje ni vout nén candjî li prononçaedje des djins. I n' avind kel sicrijhaedje.
• Li rfondaedje asrpouve d' aveur on seul sicrijha po tchaeke mot. Li scrijha ritnou est lomé li rfondowe. Les ôtes sicrijhaedjes, a l' assorlon des accints do walon, sont lomés les disfondowes.
  • Tot relijhant li pus lådje oyowe.
  • Tos s' siervant des betchfessîs scrijhas
  • li rîle des troes cossounes, va candjî li cminçmint do mot po les betchetes r(i)- / (è)r-, ki- u co- / c-, d(i)-, s(i) / (è)s-, et po les mots ki cmincèt pa S + cossoune, tch(i)-, et sacwants ôtes.
  • On-a a wårdé tenawete des dobès rfondowes.
• On-z a sayî eto di fé do disfaflotaedje. C' est waitî di rsaetchî les faflotes ki vnèt des accints et nén do soûmint do mot walon. Li såme esteut on scrijha avou 15 a 20 faflotes po cint mots, u 5 faflotes po 100 letes.
• Li rfondaedje saye di rprinde des piceures tipikes do walon, minme s' ele vegnnut di ptitès coines del Walonreye. Insi, li tchuze possibe des fômes do Coûtchant walon avou advanceyès voyales (espiter = sipiter).

Kimint k' les rfondowes sont tchoezeyes

• Avou on betchfessî scrijha.
• Rîle del pus lådje oyowe.
• Rîle des rîlêyes.
  • rîlêye des des mots ki s' sicrijhèt avou -ui- e francès: i s' rifondèt avou -u- ou -û-: nute, brut, cur, ût, Felu, Du. Ci caractere do walon la est ddja veyåve e 1150 (L. Remacle).
  • rîlêye des mots ki s' sicrijhèt avou -en- e francès: i s' rifondèt avou -in-; årvierdimint del rîlêye des mots ki s' sicrijhèt avou -an- e francès: i s' rifondèt avou -an-. Mins gn a sacwantès sorwalondes.
• Rîle del fôme li pus tipike.
  • riwalonijheyès fômes:
    • rîlêye francesse ER+Cossoune: viebe,
    • betchete e- (siconte del betchete rifrancijheye an-): emierder, purade ki anmerder.
  • sorwalondes.

Sacwantès tecnikes especiåles di rfondaedje

• les sorwalondes.
• li rwalonijhaedje.
• li candjmint d' voyale.
• li rfondaedje des nos d' payis.
• li rfondaedje des nos d' plaeces.

Rimetaedje di l' ortografeye do rfondou avou les cenes k' i gn a veut dvant

• Sacwants ponts k' ont stî rprins do sistinme Feller.
  • On n' sicrît nén l' prononçaedje cåzé pa l' adurixhmint des doûcès cossounes metowes å coron des mots: gade, bibe, shijhe, ouve, viyaedje (prononcîs gate, bipe, chîche / sîsse, oûfe, viyatche / viyètche).
  • rissaetchaedje di sacwantès halcrossès cossounes: cier, nier, aviè, coir, doet (nén cierf, nierf, aviès, cwârps, dwègt).

Hårdêyes divintrinnes

• Tåvlotêye Rifondaedje del Rantoele
• On ptit racourti so li rfondaedje après ene emission Wallon-nous e moes d' måss 2006

Hårdêyes difoûtrinnes

• Coferince da Lucyin Mahin so li rfondaedje å Noû-Lovén e 2002
• Mwaissès-rîles do rfondaedje do walon