Aplacaedje tîxhon

deus plakes di rowe avou des nos d' aplacaedje tîxhon (Gurhåmont eyet Burtimpré)

L' aplacaedje tîxhon, e linwince do walon, c' est ene sôre d' aplacaedje di (å pus sovint) deus nos, la kel disterminant est metou po cmincî, eyet l' disterminé padrî, en on seu mot, u avou ene loyeure.

Vîs egzimpes d' aplacaedje tîxhon dins des cmons nos

aplacaedje di deus nos

Tchafor

Vîs cmons mots

• cloke-poite (poite del veye avou des clokes)
• mwinlevêye (levêye di mwin, mwin metowe so on tite po-z espaitchî del vinde)
• pexhon-molén (molén avou ene adjinçnaedje po-z apicî les pexhons)
• pî-bate (pîce metowe å dbout d' ene sicoreye)
• pî-schaye (eschaye metowe al dierinne randjeye d' on toet di schayes)
• pî-wå (on wå metou al dierinne randjeye d' on toet di strin)
• tchafor (for al tchåsse)
• tchene-simince (simince di tchene)
• wangne-corti (corti po wangnî ene sacwè, nén po mete des fleurs)

Mots eployîs coramint ouy

• arantoele (toele d' araegne), aréncrén (crén d' araegne),
• fiesse-djoû (djoû d' fiesse)
• pî-sinte (sinte (pazea) k' on-z î rote a pî)
• pî-stok (come on stok di pire ki sieve di pî a ene posteure)
• scribanc (banc po scrire)

Nos di des fleurs et des biesses

• • gorea-moxhon (moxhon å gorea)
  • ôrimiele (miele d' ôr).
  • tchecawe (cawe di tchet)

aplacaedje addjectif + no

• vîs mots avou des addjectifs al cawete -ål:
  • tcheråvoye (tcheråle voye, voye boune assez po les tchårs î passer).
  • fenåmoes (fenål moes).
  • hierdåvoye (hierdåle voye, voye k' el hiede î pout passer).
• Nouvveye
• tinroxh (tinre oxh), cronzoxh (cron-z oxh)
• croufier (fier ki shonne crou, pask' i rlût)

Aplacaedje no + viebe

• viermolou (molon des viers)

Aplacaedje adviebe + viebe

• foû-waidyî
• foû-moenner
• si houte-diner

Aplacaedje tîxhon dins des nos d' plaeces

Aplacaedje di deus nos

Ene cåkêye di nos d' veyes, viyaedjes, hamteas et des ôtès plaeces sont fwaites a pårti di aplacaedje tîxhon di deus nos, li disterminé li no d' ene plaece (pré, tchamp, fa, pont) eyet l' disterminant, li no d' ene djin. Vocial sacwants egzimpes lijhîs a pårti do disterminé.

• A vey avou l' payizaedje:
  • mont: Briyåmont, Hodimont, Hozémont, Libråmont, Nådjimont
  • vå: Bournivå, Djenvå, Rebievå, Vietrivå, Virwinvå
• A vey avou des aiwes:
  • pré : Hamipré
  • han : Dôhan, Frôhan, Mårbuhan, Molhan
  • pont : Hinripont Tchårlupont, Watripont
  • fa, fwè: Biernåfa, Nargåfwè, Djerbêfwè, Baconfwè.
  • fontinne : Burneafontinne
  • ri : Mléri
  • wé: Morlanwé, Nodwé
• A vey avou les tchamps:
  • tchamp: Dotchamp, Francortchamp, Strintchamp
  • såt (sårt): Djesponsåt, Lodlinsåt, Nåbrissåt, Ricsinsåt
  • rou: Mårténrou
  • ster: Hodister, Pepinster, Timister.
• A vey avou les bwès :
  • bwès : Burnonbwès
  • hé : Ernonhé, Contranhé
  • håye : Bådrihåye
  • Bouxhi : Rolibouxhi (bouxhi Rolin).
• A vey avou les viyaedjes :
  • veye : Flipveye, Tnîveye, Rimiveye, Hassonveye, Tchonveye, Floravile
  • bork : Limbork, Casbork
  • coû : Remicoû, Viancoû
  • strêye : Feronstrêye
  • rowe : Gubiet-rowe, Tchénrowe
  • voye (toponimeye) : Halene-Voye (voye ås halenes), Hierdåvoye (voye do hierdåd).
  • molén : Ruwåmolén

Aplacaedje addjectif + no

On n' les scrireut pus avou des loyeures, ca c' est li plaece normåle di l' addjectif e walon.

• Pitite Han, Grande Han, Moite Han.
• Setchvå, Belvå
• Laid Prandjloe
• Vî Djnape, Viye Veye
• Noere Fontinne
• Nouve Veye, Noûpré, Noû York, Les Noûponts

Les rapoirts inte li disterminant eyet l' disterminé.

• Å pus sovint, l' aplacaedje tîxhon replaece :
  • li dvancete d' apårtinance « da » : Hinripont = pont da Hinri.
  • li dvancete « di » : tchecawe = cawe di tchet; Tchivådos = dos di tchvå.
• Mins i pout eto replaecî
  • li dvancete « po » : scribanc = banc po scrire.
  • li dvancete « e » : panea-cou = cou e panea.
  • li dvancete « avou » gorea-moxhon = moxhon avou on gorea.

Candjmints di scrijhaedje loyîs a l' aplacaedje tîxhon

• Les longuès voyales då coron des ptits nos polèt divni coûtes: Rodjî => Rodjimont, Ådjî => Nådjimont
• Les halcrossès cossounes ni si scrijhèt pus. Robiet => Robieveye, Biernåd => Biernåfa.
• Les ptits nos avou -iet (e francès -ert) polnut piede u rtrover leu R: Sibièt / Sibert: Sbertchamp; Sbêmont. Djerbêfwè.
• Les halcrosse E ni si scrijhèt pus: pires-tchamp (tchamps ås pires) => Pirtchamp.
• On pout dveur ridobler li S: Nobrissåt, Gossåt.
• Li H di "hé" pout tchaire:
• I gn è pout aveur etroclaedje:
  • d' ene loyeure: en Ådjimont => Nådjimont.
  • d' ene divancete: so Hodimont => Sodimont.
• I gn è pout aveur ene ristitcheye voyale, si l' prumî mot a ene cossoune å coron:
  • ôr + miele => ôrimiele.
  • Tchåle + pont => Tchårlupont (avou rispitaedje do R do bodje).

Istwere et vicansté di l' aplacaedje tîxhon

Dierins nos d' plaece fwaits avou aplacaedje tîxhon

Tote li moyinådje, les nos d' plaeces estént adjinçnés inla. Les dierins k' ont shuvou cisse rîle la:

• Casbour (1757).
• Virwinvå (1977).

L' aplacaedje tîxhon dins les noûmots

Les rfondeus - et eto des ôtes waloneus - ont sayî di raskepyî sacwants noûmots so l' tcherpinte di l' aplacaedje tîxhon. C' est todi des aplacaedjes wice kel disterminant est on mot d' ene seule sillabe.

• no + no : peupe-sipata (sipataedje d' on peupe), pî-note (note metowe e pî d' ene pådje), Daegntoele (toele del Daegn), ôlpesse (pesse a cåze di l' ôle).
• addjectif + no : noûmot (noû mot).
• no + viebe: cirnaivyî (naivyî e cir).