Djudayisse

Li rlidjon djwive ou rlidjon israyelite ou djudayisse, c' est li pus viye des rlidjons monoteyisses. Elle est co pratikêye ouy, totavå l' Daegne, foirt avant e l' estat d' Israyel.

Les sints lives del rilidjon djwive (Tora) ont stî rprins des crustins (Vî Testamint). Li Djneze et bråmint des ôtes bokets (istorikes et racontroûlreces) si rtrovnut eto dins l' Alcoran.

Grandès tapes di l' istwere des Djwifs

• Abråm cwite si payis (dandjreus do costé di l' Irak d' asteure) po trevåtchî l' Djordin eviè l' Palestene.
• Les Djwifs sont prins come esclåves e-n Edjipe.
• Moyisse fwait steper les Djwifs foû d' l' Edjipe. Sol voyaedje eviè l' Palestene, il scrît so des tåves di pire (l' Åtche d' aloyance) les dijh kimindmints, ki lyi ont stî dictés direk do Bon Diu, sorlon les rlidjons monoteyisses.
• Les Djwifs si rastalnut di foice, el Palestene et-z î askepyî on rweyåme. Ringne do rwè David; si fi, Salomon, basti li timpe di Djeruzalem.
• E 587 dv Dj.C. i sont batous pa Nabucodonozor, impreu d' Babilone. Li timpe est distrût. L' Åtche d' aloyance est schapêye ey ebaguêye e l' Etiopeye.

Loukîz a : Falachas.

Al riwine do Timpe di Djeruzalem (-586) et so tot li cene do segond Timpe (70), li cûlte sacrificiel divnou impossibe esta rilevé par li cûlte synagogal (debobinaedje del Torah, priyires) ki dimeure, avou on certin candjmint, li ci do djudayisse d' asteure.

Teyolodjeye et doctrenes

Li mwaisse atuze teyolodjike, c' est li cene d'on Diu unike k' a fwait aloyance avou Abråm et a transmetou si loe a Moyisse.

Les nén-schoûtaedjes Loe sont les cåzes do måleur d' asteure.

Gn årè on Messeye ki vénrè pus tård et mete so pîs li ringne del djustisse sul Daegne. Mins ci-ci n' est nén Djezus-Cri, nén ddja waitî come on profete pa les Djwifs.

Li profecion di croeyance est li "shema" (Schoûte, Israyel).

Li live sacré est (rilomé Bibe pa les crustins) est espliké pal Mishnah eyet l' Talmoud.

Pratikes

I gn a cénk djamas, ki les troes prumîs sont lomés "fiesses do perlinaedje".

• li Påke (Pessah) (ricoirdant li rexhowe d' Edjipe)
• les Samwinnes (Shavouot) (ricoirdant li revelåcion del Loe sol Sinayî (ricoirdant li dmorance e dezert).
• les Tabernakes (Soukkot)
• li novelan (Rosh ha-Shanah)
• li Grand Pardon u djoû des espiyåcions (Yom Kipour ).

On î radjoute:

• li fiesse des sôrs (Pourim), fiesse djweyeuze ewou k' on lét li Live d' Ester.
• li Dicåce (Hanoukkah) ki fiestixh les wangnes di Djuda Macabêye
• li novea dedicåçtaedje do Timpe, èt des djoûs di djune, inte di zels li 9 ab^{(a mî espliker)} ki rmimbrèt li rwene des deus timpes.

Les fiesses rilidjeuses eyet li semdi djwif (shabbat) sont des djoûs ki les praticants sont-st oblidjîs d' si rpoizer.

I gn a normålmint troes dispinses å djoû (chahrit, minhat et arbit) k' on adjoute a mousaf, les shabbats, djoûs di fiesse et les 1îs do moes liturdjike et, tot-houte, neïlah po li Yom Kippour.^{(a mî espliker)}