Rifondaedje do walon

Li rfondaedje do walon, c' est èn ovraedje tecnike sol coir do lingaedje walon k' aléve moenner a on cmon scrijhaedje.

Les bouteus so ces tecnikes la ont stî lomés les rfondeus; l' ôrtografeye walone k' a shuvou, li rfondou walon.

Li rfondou walon n' est pus rashiou so l' accint di tchaeke viyaedje, come e 20inme sieke, dins l' sistinme Feller, k' a sourdou des idêyes del diyalectolodjeye.

Li soûmint del kimene ôrtografeye, ci serè purade li tcherpinte istorike des mots.

Les mots "rifonde" et "rifondaedje" ont eto des ôtes sinses pus corants.

Les såmes do rfondaedje

• aveur on seul sicrijha po tchaeke mot. Li scrijha ritnou est lomé li rfondowe; les ôtes prononçaedjes sont lomés les disfondowes.
  • Tot relijhant li pus lådje oyowe.
  • Tos s' siervant des betchfessîs scrijhas
  • li rîle des troes cossounes, va candjî li cminçmint do mot po les betchetes r(i)- / (è)r-, ki- u co- / c-, d(i)-, s(i) / (è)s-, et po les mots ki cmincèt pa S + cossoune, tch(i)-, et sacwants ôtes.
  • On-a a wårdé tenawete des dobès rfondowes.
• disfaflotaedje: sayî di rsaetchî totes les faflotes ki vnèt des accints et nén do soûmint do mot walon. Li såme esteut on scrijha avou 15 a 20 faflotes po cint mots, u 5 faflotes po 100 letes.
• sayî d' aveur des sacwès di totes les coines del Walonreye e rfondou. Insi, li tchuze possibe des fômes do Coûtchant walon avou advanceyès voyales (espiter = sipiter).

Kimint k' les rfondowes sont tchoezeyes

• Avou on betchfessî scrijha.
• Rîle del pus lådje oyowe.
• Rîle des rîlêyes.
  • rîlêye des des mots ki s' sicrijhèt avou -ui- e francès: i s' rifondèt avou -u- ou -û-: nute, brut, cur, ût, Felu, Du. Ci caractere do walon la est ddja veyåve e 1150 (L. Remacle).
  • rîlêye des mots ki s' sicrijhèt avou -en- e francès: i s' rifondèt avou -in-; årvierdimint del rîlêye des mots ki s' sicrijhèt avou -an- e francès: i s' rifondèt avou -an-. Mins gn a sacwantès sorwalondes.
• Rîle del fôme li pus tipike.
  • riwalonijheyès fômes:
    • rîlêye francesse ER+Cossoune: viebe,
    • betchete e- (siconte del betchete rifrancijheye an-): emierder, purade ki anmerder.
  • sorwalondes.

Sacwantès tecnikes especiåles di rfondaedje

• les sorwalondes.
• li rwalonijhaedje.
• li candjmint d' voyale.
• li rfondaedje des nos d' payis.
• li rfondaedje des nos d' plaeces.

Rimetaedje di l' ôrtografeye do rfondou avou les cenes k' i gn a veut dvant

• Sacwants ponts k' ont stî rprins do sistinme Feller.
  • On n' sicrît nén l' prononçaedje cåzé pa l' adurixhmint des doûcès cossounes metowes å coron des mots: gade, bibe, shijhe, ouve, viyaedje (prononcîs gate, bipe, chîche / sîsse, oûfe, viyatche / viyètche).
  • rissaetchaedje di sacwantès halcrossès cossounes: cier, nier, aviè, coir, doet (nén cierf, nierf, aviès, cwârps, dwègt).

Les pordjets di rfondaedje

• Li pordjet UCW / Rantoele, lomé rifondou walon.
• Li pordjet da Johan Viroux, prezinté teyoricmint e 1994, mins ki n' a pont yeu d' shûte.

Hårdêyes divintrinnes

• Tåvlotêye Rifondaedje del Rantoele
• On ptit racourti après ene emission Wallon-nous e moes d' måss 2006

Hårdêye difoûtrinne

• Coferince da Lucyin Mahin so li rfondaedje å Noû-Lovén e 2002
• Mwaissès-rîles do rfondaedje do walon