Moudes a rvinde (noveles)

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « moude », loukîz cial.

afitchete-riclame

Moudes a rvinde, c' est ene ramexhnêye di noveles e walon, sicrîtes pa Lucyin Mahin. Li live divreut rexhe e 2019, eplaidî do Muzêye do Pårlaedje e l' Årdene dins l' coleccion Paroles do Teroe.

Li ratournaedje e francès, metou vizon vizu, et l' enimådjaedje sont l' ouve da José Schoovaerts.

Tinme

Totes les noveles ont-st a vey avou l' moudrélté u l' terorisse.

Prezintaedje

Floravile, Bijhåri, Måbompré, Grimbiemont, Måtche-el-Fåmene, Hebronvå, Derbu. Ostant di ptits viyaedjes ou di ptitès veyes d' avå nozôtes k' ont des nos ki fjhèt djiper et xhaxhler. K' on-z î home li sint-bon di l' Årdene, del Gåme, del Fåmene.

Kî çk' åreut stî tuzer k' elle estént aloyeyes al moudrélté et å terorisse eternåcionå ?

Tot-z alant pexhî dins les peneusès noveles des posses et gazetes, u divins des disgostantès målès keures, Lucyin Mahin kimaxhe et dismaxhe les destinêyes. Nosse påjhûle sicrijheu n' est nén a ene barbôjhe près. Et ça ctaeye a vive tchå, et ça mourt d' ene nén bele moirt, et ça pete et caberdouxhî, ey esse distrût a tos bokets...

Adon-pwis, dins l' boke di ses persounaedjes, on l' etind sayî di dire li pocwè di tant d' waeraxhté.

On l' aveut veyou ecramyî des toûs d' rossea tchén dins s' roman di dvant, Vera, tot tnant les lijheus et lijheuses e-n alinne disca l' fén. Ciddé, il a totsu bon di vos conter e rfondou walon nouv paskeyes a vos dner des tchôcmwårs.

Istwere do papîscrît

Les noveles ont stî scrîtes dispu 2010, et eplaideyes so l' Aberteke dizo l' tite «Tchicago-el-Walonreye». Paski li scrijheu les aveut purade metou ki s' passént dins l' payis d' Tchålerwè.

Sacwants did zeles ont parexhou so papî dins l' Li Rantoele Belès-letes.

Adon-pwis, di cåze d' ene dimande di l' eplaideu (Muzé do Pårlaedje e l' Årdene), elle ont stî bråmint rmetowes dins l' province do Lussimbork.

Adrovaedje

L' adroveu, ci fourit Jacques Desmet.

Il î dit s' plaijhi di lére des sacwès ki s' pasnut å djoû d' ouy, eneviè toplin des scrijhaedjes, si bén scrît fouxhénxhe-t i, mins ki s' passèt do tins del societé d' viyaedje del kimince do 20e sieke, li splaca ordinaire del prôze racontrece e walon.

Dins tos les waloneus, kî çki n’ conoxhe nén Lucien « Louline Voye » Mahin ? L’ Årdinwès d’ Viyance, l’ årtisse ki boute å Marok, bin lon erî di s’ Walonreye et scrire e Rfondou : c’ est s’ droet, come li minne et l’ vosse d’ aler pixhî e Mouze.

Et, po bouter, dji vs waeranti k’ i boute. Vos n’ mi vloz nén croere: waitîz dabôrd a s’ no dissu Wikipedia, vos nd åroz po des djournêyes.

Cwand dj’ adrove on novea live e walon, li pus sovint, dji tchai so des paskêyes do vî tins. Minme s’ ele sont bén scrîtes et k’ ele mi plaijhnut gråce å walon, dji n’a nin håsse di les achever paski dji n’ î croe pus; c’ est sovint do rtchåfé.

Vaici, vos alez moussî d’ plins pîs, dins des paskêyes d’ ådjourdu ! Avou des banslêyes di noûmots, ki vos dinnut les prouves ki l’ walon vike co.

Vos shuroz les traeyins d’ on Cardjakigne, vos vicroz les transes d’ ene abagante do Pakistan, dins « Moude d' oneur ». I vos districote li paskêye del prumire camicåze walone. « Lisbete di Hebronvå » vos frè viker avou ses vijhéns; « les Parachèyisses » avou leus faitindjes, tot come les cene do « pa do tenismane », on tenismane k’ åreut polou esse on novea Nadal.

Vos shuvroz co « l' Måtourné », on disvoyî orfulin, ridivnou « ii binrtourné » cwand a rtourné (a bon) cazake.

Li dierinne si lome « Rimariaedje ». Sereut ç’ li vosse? Sereut ç’ li sinne ? Serè-t i bén s’ il astchait?

Totès noveles ki vos pudroz plaijhi a les lére.

Contnou

Li live est don fwait di nouv noveles, mins li nouvinme est l' continouwaedje del setinme. Dabôrd, gn a ût paskêyes divins. Vo ls è cial:

• Cardjakigne, ki s' passe do costé d' Floraveye et Bouyon; elle aveut ddja stî eplaidêye dins l' Rantoele-gazete mins s' passant do costé d' Tchålerwè.

Spitch do strimaedje

On spitch po li strimaedje fourit dit a Sint-Houbert li mierkidi 15 di may 2019.

Nosse dame li scabene del tuzance do Grand Sint-Houbert,

Monsieu l’ Prezidint do Muzêye do Pårlaedje e l’ Årdene,

Nosse dame li mwaisse overresse di l’ Aisse del Tuzance Fåmene-Årdene po les comenes do Hôt d’ l’ Aiwe di Lesse,

Mes binamêyès djins,

Dji vlans schaper et fé rviker l’ walon ? Paski pocwè ?

- paski c’ est l’ seu lingaedje k’ a måy sitî foirdjî ciddé e l’ Walonreye, et dandjreus k’ i gn årè nol ôte k’ î skepeyrè djamåy ;

- pask’ on peupe ki piede si lingaedje piede si åme (sapinse a Jean Guillaume);

- pask’ on payis k’ a on lingaedje da sinne pout diswalper on meyeu vicaedje-eshonne et ene etraidance inte di ses djins ; et mî acmoide les abagants ki s’ î vnèt astaler et ki dj’ avans dandjî d’ zels po payî nos pinsions et les cenes di nos efants ;

- paski l’ walon, c’ est on vraiy lingaedje (et nén on saké patwès, come on nos l’ a catrucimé des ans et des razans å long), ene vraiye langue, di dj’, k’ egzistêye dispu li 11inme sieke, k’ est scrîte dispu les anêyes 1600 et des, avou ene rîlêye di grand scrijheus ‒ inte di zels li Djôzef Calozet d’ Nåwinne, mins eto des scrijheus do payis come Mimile Petcheur do Bork, Djôr Petcheur et Gaston Lucy k’ a stî eplaidî pa l’ imprimeu Goflot. Bråmint des scrijheus, don, ey ene vraiye literateure mins målureuzmint ki les Walon zels-minmes ont rnoyî, et adon, k’ on n’ aprind nén dins les scoles — pol moumint, todi —;

- paski l’ mouvmint d’ mondiålijhaedje capitalisse ki nos vicans dispu 50 ans n’ a pont d’ avni (dimandez cwè a tolminme ké biyolodjisse, ecolo u nén), et k’ i nos fårè rivni, voye non coye, a des societés basteyes pus près des djins do payis ;

- paski : rimete on pô d’ walon pattavå dins l’ vicaedje administratif et economike del Walonreye, ça pôreut esse ene clapante manire di dner di l’ ovraedje a toplin des djonnes ki sont-st assaetchî pal tuzance d’ avår ci, et dabôrd, èn nén dveur endaler å diåle et co pus lon po-z awè ene plaece.

Mins aprume, paski raprinde li walon, nosse divant-prumire langue, c’ est on bon plan po-z etrinner nos roufions et a nos crapådes a fé del djimlastike dins leu tiesse, ki lzî vénrè bén a pont po-z aprinde li flamind (rifondou neyerlandès), l’ inglès, l’ almand, l’ espagnol, l’ arabe, l’ amazir ‒ inte di nozôtes soeye-t i dit, tos lingaedjes ki dj’ tire mi plan avou, mi ki vs cåze e walon ‒ u l’ chinwès.

C’ est po çoula ki dji scrî e walon dispu 1981. Et ki, dispu cåzu ostant d’ tins, dji djåze e walon avou totes les djins k’ ont-st on rapoirt avou l’ Walonreye. Et pår avou m’ feme et mes efants.

Li live ki nos strimans enute ‒ li nouvinme gros live ki dj’ a scrî ‒, i rmimbere sacwants idêyes ki dji vos a dit enawaire. Dj’ els a fwait repeter di mes persounaedjes, come di djusse.

Dji n’ vos è di nén dpus, po k’ vos åyîxhe li plaijhi del discovri vozôtes-minmes ‒ e francès sol pådje di hintche [gauche] po les cis et les cenes k’ ont des rujhes po lére li walon.

Po fé ç’ ratournaedje la dins l’ lingaedje da Molière, nos avans stî francès (ça vout dire « saetchîs foû di spexheur ») d’ awè nosse dessineu, José Schoovaerts, et nosse mwaisse eplaideu Joël Thiry, ki n’ sont nén la mins ki nos rmerciyans on fel côp.

Asteure, dji lai l’ cratchoe a Fabian, nosse mwaisse muzicyin-filmeu-éndjolisse, ki vos va mostrer tot çou k’ les efants do Bork et d’ Atrivå ont polou fé avou ene miete d’ aspalaedje dins l’ lingaedje Defrexheu.

Djudjmint d' lijheus

Proficiate po vosse live. (Gilberte Mattina).

Dj' a ataké a l' lére, et dji trove ki ci n' est nén si målåjhey ki ça di lére li rfondou (on nos catrucime çoula après nosse payis). (Jean Hamblenne).

J'ai dévoré les histoires de ton livre. C'est très bien écrit et passionnant. (Dj' a lî tot d' ene trake les istweres di vosse live. C' est foirt bén scrît et ça vos prind ås tripes) (Brigitte Mahin).

Djudjmint tecnike sol live

• Bele coviete. Mins li no do scrijheu divreut esse ene miete pus grand.
• Bon gramaedje di papî coûtchî mate (come ça dene des pådjes nén trop rlujhantes, on l' pout lére e s' lét. Mins ça n' doet nén esse leyî al crouweur. Mins ça dene on live ene miete pezant.
• Beas caracteres, nén trop ptits. Li limero des pådjes est grand assez.
• Li brotchaedje est bén fwait, come li côpaedje des foyes.
• Li no d' l' imprimeu n' î est nén.

Alére

• Li Rantoele 91, waeyén-tins 2019, p. 20 & 92, ivier 2019-2020 p. 20.