Fåve do violoneu et do leu
Li fåve do violoneu et do leu, c' est ene rapoitroûle avou onk u sacwants leus et onk ki djowe do violon k' on racontéve dins tote li Walonreye ey el Gåme.
Elle a stî riscrîte pa les scrijheus des viyaedjes (e francès ey e walon) après 1945.
Egzimpes del fåve
[candjî | candjî l’ côde wiki]Modêye di Rdoû
[candjî | candjî l’ côde wiki]C' esteut nosse vî nonke Colåd, ki nd aléve al dicåce a Soyire. Et di s' mestî, u putoit si pasmint d' tins, il esteut violoneu. Et il aveut prin s' violon po djouwer å long del shijhe, inte les djeus d' cwåtes. I djouwént ås cwåtes; i magnént on boket d' dorêye et djouwer on boket, pu rdjouwer ås cwåtes...
Et dviè les 3 eures å matén, li shijhe esteut pus ki houte. Il esteut tins d' eraler. Et les parints lyi avént dné li mitan d' on gros rouyot k' il avént ratoirtyî dins ene tîkete recloyowe pa on fernuk. Et po-z eraler, il aveut passé l' baston dizo l' fernuk, et mete ça so si spale, et l' violon dizo l' ôte bresse.
Et on pô après l' ôrire do bwès d' Djimbe, il ôt chamter padrî lu. Et i voet k' c' esteut on leu. Il ascoxhe on pô pus vite. Et gn aveut l' leu kel shuveut todi. Et i s' dit : "totaleure, i m' va toumer sol dos; cwè çki dj' freu bén po m' è disfé ?"
I rsondje a s' rouyot. I s' arestêye ene miete et disvôtyî l' rouyot. Et il è casse on boket et i l' tape å leu. Ça a fwait ostant d' efet k' ene fraijhe... el gueuye d' on leu. Après ene miete di tins, i s' ritoûne et l' leu shuveut todi. I lyi rtape co on boket d' rouyot.
On pô dvant d' ariver å Pont des Gades, vla k' i n' aveut pupont d' rouyot. Et l' leu ki l' shuveut todi. Et e-z aspenant todi dpus, il arive so les dzeus d' Djimbe, et l' leu esteut todi padrî. Et i s' dit : "cwè çki dj' va fé ?" Et rsondjî a s' violon. I disbagaedje si violon et i cmince a lyi djouwer ene air.
El la l' leu ki pete å diåle, li cawe inte les pates (les leus, come les tchéns, i n' inmèt nén li muzike). Et nonke Colåd di s' peter a dire : «nodidjo, nodidjo, si dj' åreu yeu sondjî a ça pus vite, dj' åreu co m' rouyot !»[1]
Modêye di Retni
[candjî | candjî l’ côde wiki] |
|
Dizo l' tite "Cwand gn aveut co des leus a Retni", elle a stî riscrîte a môde d' arimé pa Louis Nisen. Si mononke rivneut di Mont-l'-ban a Retni. Il a rescontré l' leu djusse après Tcherin. Nén onk, mins deus leus, onk padvant, et l' ôte padrî. Ci n' est nén on rouyot, mins ene tåte kel mononke hene å leu. Cwand elzî djowe do violon, les leus petèt å diåle do costé d' Brijhî.[2]
Ôtès modêyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]El Gåme, c' est l' Djihan d' Madi k' est l' violoneu. Il a eto on rouyot. Cwand i cmince a djouwer do violon, li leu s' mete a danser, et tome la, moirt escran. Adon, li Djan d' Madi court evoye.
A Coû-Sint-Stiene, on djåze d' on violoneu d' Ruxhåd, ki rvént d' on bal a Sårt-Wiyåme. Il a deus dorêyes k' i dene ås leus (cial, tote ene hiede). Après i djowe on cantike a l' Aviedje so s' violon. Les leus stepnut-st evoye.[3]
A Håre, c' est Djan-Louwis do Laid Oujhea. I tape å leu ene dorêye et del tripe (M. Lamboray).
A Harbûmont, li violoneu, c' est l' Pere Condrote ki rvént del dicåce a Gribåmont.
A Palijhoû, li violoneu si lome Emrike, et i rescontere li leu dins l' bwès d' Fwè.
A Bietris, c' est Polite d' Åcrumont, ki rvént del dicåce a Glåmont. I dene a magnî å leu do rouyot.[4]
A Chuxhi, c' est Bibi k' a djouwé bal a Monplintchamp.
Plan del fåve
[candjî | candjî l’ côde wiki]Gn a todi:
- on violoneu ki rvént del dicåce pa les bwès, et k' a åk a magnî.
- on leu (u sacwants) kel shuvnut.
- Li violoneu a l' vessete; i hene si amagnî å leu, pa ptits bokets, mins l' leu n' eva nén.
- Après, i djowe ene air di violon, et l' leu pete å diåle.
- Al fén, li violoneu s' dit: si dj' åreu savou, dji n' lyi åreu nén yeu dné mi amagnî.
Li leu n' aduze måy li violoneu.
Acsegnmints sol kidujhance des leus
[candjî | candjî l’ côde wiki]Årvier di çou k' on croet, li leu, c' est ene biesse k' a sogne des bruts k' i n' kinoxhe nén. Aprume les notes foirt awiyantes (oute-des-sons).
I n' atacreut måy ene djin ki s' il a vormint fwin, et k' ele ni s' disfind nén, et si les leus sont tote ene binde.
Dins les ôtes payis
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li minme fåve est racontêye e Payis d' Wale, mins estô d' on violoneu, c' est on croûtisse. Ele s' î lome «Y Crythor Du a'r Bleiddiaid » (li croûtisse noer di tchveas).[5]
Difoûtrinne Hårdêye
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Modêye di Retni (a môde d' arimé)
Sourdant
[candjî | candjî l’ côde wiki]- ↑ rilevêye pa Tchåle Delaite, eplaideye pa Lucyin Mahin dins «Li Rasgotaedje des Bassårdinwesse», et pa Pire Otjacques, dins «Aux Sources de la Lesse».
- ↑ Scrijheus d' Årdene, pådje Louwis Nissen.
- ↑ A. Mortier Les loups et le violon, divins: Le folklore brabançon l° 273-274, 1939-1940, p. 273-274.
- ↑ M. Pignolet, Notes de Folklore: les loups en Ardenne, divins Ardenne et Famenne, l° 3, 1961, p. 58.
- ↑ (en) sol Wikipedia inglès.