Waisse

Li waisse, c' est ene croejhrecire k' a stî ahiveye e l' Urope do Coûtchant dispu l' tins des Romins disk' å cmince do 17e sieke. So tot ç' trevén la, c' est l' seu sourdant del bleuwe coleur, k' on s' sierveut po tinter les draps et les stofes. Après, ele serè replaeceye pa l' indigo, ene plante di l' Inde.

No e sincieus latén : Isatis tinctoria
Etimolodjeye et vîs scrijhas : riloukîz a : waisse

Aprestaedje del poure di waisse

Rindaedje del coûteure

Li rindaedje so l' anêye fourit di 30 cuvlêyes pa molén e 1289 et di 36 e 1294.

broyaedje å molén

On côp codowes, les foyes di waisse sont cbroyeyes tote vetes å molén. Li molén d' waisse n' est nén d' ene grande sincieusté. Il est metou la k' on plante li dinrêye. C' est ene meule di pire k' est accionêye pa ene rowe a aiwe, ene rowe a vint, u biesmint pa on manedje (deux biesses ki fjhèt tourner on mecanisse). Les cinsîs moennént les foyes di waisse å molén avou des berwetes, pa les pazeas et les pî-sintes. On-z a les pinses ki les moléns d' waisse si plént dismantchî, po s' aler remantchî dilé les tchamps d' culteure, a èn ôte viyaedje, tot åddilong del campagne, ki duréve a pô près 100 djoûs.

Aprestaedje del martchandijhe

Gn a des ovrîs ki fjhèt des torteas avou l' molaedje, k' i rôlèt e rôleas, pu les mete so des clåyes por zels souwer. C' est come ça, e rôleas, k' on l' vindeut padecô. Mins, å pus sovint, li waisse est spotcheye tote fene. Li poure di waisse est frexheye avou d' l' aiwe, et adon, ele tchamosse, tot dnant ene flairante nodeur. Ça baye ene sôre di brunåsse diele k' on rispotche co on côp, pu l' raidjî. Adon, on l' vindeut azès drapîs.

Istwere del coûteure del waisse el Walonreye

Les pratikes

Di 1200 a 1500, li martchî del waisse aléve å pére des pôces, ca c' esteut l' seule bleuwe coleur pol tinteurreye a on moumint ki des veyes come Hu, Nameur, Lidje, et eto Sint-Trond, Tongue, Hasse et Lovén si diswalpèt pår. Mins, li pus grosse pratike des moléns al waisse, i shonne ki ça soeye l' Inglutere.

Les planteus

C' est eviè 1204 k' on trouve les prumîs papîscrîts ki cåzèt del waisse. Dins onk di ces-cial, a Viyé-Sint-Simeyon, e 1252, gn a deus bordjoes, Rawoul et Pire, k' endè semèt catchetmint so des tchamps louwés a l' abeye di Sint Trond, ki c' est da sinne les teres. Mins, on les va racuzer a l' abé, et ci-cial riclame 40 lives di Louwis po les damadjes.

Sipårdaedje djeyografike

Coines di produjhaedje

On-z ahivéve eto des waisses sol payis d' Nameur, di Lidje, sol dutcheye di Braibant ey el Conteye di Lô.

On-z a des papîscrîts k' endè djåzèt a Walefe et a Tisse.

Sacwants viyaedjes ki produjhént del waisse åtoû di Haneut

Åcosse : deus moléns cités dins les papîscrîts e 1289 et 1294
Ambsin et Ambsinea : on molén e 1294
Beurdene : onk e 1289 & 1294
Céplet : onk e1294
Brançon : 2 e 1265 & 1294
Mierdo : 3 moléns e 1265, 2 e 1289, co 2 e 1294
Moxhe : deus e 1289
Pelinne : onk e 1403 & 1460
Pitit Haloe : onk e 1460.
Tîne avou Wansin et ds ôtes hameas : 8 e 1259, 5 e 1294
Wazedje : 2 e 1295, 7 e 1289, sacwants e 1294

Li waisse dins les nos d' plaeces

a Lin-Sint-Rmey, å Molinea d' Waisses.

Sourdant

F.P. Ista, foû di "Les Annonces de Hannut", 2002.

Hårdêyes difoûtrinnes

Li waisse (e walon)
Li waisse (e francès)