Kulturkampf
Li Kulturkampf (lûte pol tuzance, en almand), c' est ene lûte politke, relidjeuse et culturele k' i gn a yeu å cmince di l' Impire Almand, askepyî e 1871. Do pont d' vuwe walon on l' lome eto sipotchaedje culturel prûssyin.
Li tchançlî d' l' Impire, Otto von Bismarck, prûssyin eyet protestant, vout unifyî l' Impire dizo ene minme tuzance, eyet i va intrer e conflit avou les catolikes, eyet avou les minorités nén almandes (Polonès, Walons).
Sacwantès lwès siconte di l' Eglijhe catolike lyi vont rsaetchî si pouvwer; insi, les priyesses ni pôront pus cåzer d' politike dins leus pretchaedjes (1871), les scoles passèt tertotes dizo l' controle di l' Estat (1871), les djezwites sont tapés foû d' l' Impire (1872), li pouvwer politike a s' mot a dire dins l' lomaedje des priyesses (1873), eyet li mariaedje divént civil (1874 el Prûsse, 1875 dins l' restant d' l' Impire).
A pårti d' 1880 ces lwès sont-st adoûceyes, la ki l' cowalicion di pårtis catolikes, li Zentrum, wangne bråmint des sidjes å pårlumint. Seules vont dmorer li mariaedje civil eyet l' lwè (li Kanzelparagraf) ki disfind åzès priyesses di critiker l' Estat (disk' e 1953).
El Walonreye prûssyinne
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li Walonreye Prûssyinne va rsinti dobmint li Kulturkampf, come tere catolike eyet come tere di tuzance walone; si bén ki sovint les Walons k' ont bouté disconte do Kulturkampf sont eto des priyesses catolikes. Emey les rlomés Walons k' ont bouté siconte do spotchaedje culturel prûssyin on pout citer Nicolas Pietkin, Henri Bragard, Joseph Bastin.
Li shûte nén ratindowe del politike di spotchaedje do walon, c' est kel walon a dmoré pus lontins bén vicant dins les viyaedjes walons des Redîmés Payis.