Aller au contenu

Måss (planete)

Èn årtike di Wikipedia.
Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « Måss », loukîz cial.

♂ Måss, pus coranmint, li planete Måss, c' est li cwatrinme planete do sistinme solrece, eyet li troejhinme li pus ptite après Pluton eyet Mierkeure.

On l' a eto spoté li rodje planete, cåze di s' rodje coleur. C' est cisse coleur k' est l' cåze k' elle a stî lomêye après l' diu romin del guere.

Måss
li planete Måss
Orbite
Reyon moyén227.940.000 km (1,52 UA)
Egzintricité0,0934
Periode di revolucion686,98 djoûs
Periode sinodike779,95 djoûs
Roedisté orbitåle moyene24,1 km/s
Inclinåjhon1,850°
Nombe di satellites naturels2
Caracteristikes fizikes
Diamete a l' ecwåteur6.794,4 km
Surface144 miyons km²
Masse6,421.1023 kg
Dinsité moyene3,94 g/cm³
Gråvité al surface3,72 m/s²
Periode di rotåcion24,6229 eures
Inclinåjhon di l' aessi25,19°
Albedo0,15
Roedisté di schipaedje5,0 km/s
Timperateure al surface
min.moy.macs.
133 K210 K293 K
Atmosfere
Pression atmosferike0,7-0,9 kPa
CO295,32%
Nitrodjinne2,7%
Årgon1,6%
Ocsidjinne0,13%
CO0,07%
Wapeur d' aiwe0,03%
Neyon

Kripton
Zenon

Ozone
Traces

Måss si surface

[candjî | candjî l’ côde wiki]

Måss a tofer faciné les djins. Si rodje et waeraxhe rivnance esteut misterieuse et intrigante. Måss ni fwait k' on cwårt del surface di nosse bole eyet seulmin on dijhinme di s' masse (mins nerén). Måss a des calotes di glaece polaire, fwaites d' aiwe eyet di diyocside di carbone edjalés.

On moirt volcan, li Mont Olimpe, est, avou ses 27 km hôt, li pus hôte montinne del planete et di tot l' sistinme solrece.

L' atmosfere di Måss est foirt tene: li pression al surface est di seulmint 7,5 milibårs (a mete a costé des 1.013 milibårs sol Daegn).

Elle est a 95% di diyocside di carbone, 3% d' azote, 1,6% d' argon eyet seulmint des traeces d' [[ocsidjinne}} et d' aiwe.

Les lunes di Måss

[candjî | candjî l’ côde wiki]

Måss a deus ptitès lunes, Fobos eyet Deymos, di cogne bizåre, probåbe ki c' est des asteroyides assaetchîs pal planete.

Ele sont en orbite åtoû del planete, avou tofer li minme costé ki rlouke viè Måss. Come l' orbite åtoû d' Måss da Fobos est pus rapide kel rotåcion del planete so leye-minme, les foices d' atraccion fjhèt avni, londjinmint mins surmint, li lune Fobos viè l' planete Måss. On djoû Fobos finirè pa toumer sol surface da Måss. Dismetant ki po Deymos, k' est bén pus lon, si orbite crexhe pigote a midjote.

Les deus satelites fourît dischovrous e 1877 pa Asaph Hall, eyet lomés après les persounaedjes del mitolodjeye greke Fobos eyet Deymos, les valets do diu grek del guere Arès.

Les satelites naturels di Måss
No Diamete (km) Masse (kg) Reyon orbitå moyén (km) Periode orbitåle
Fobos 22,2 (27 x 21,6 x 18,8) 1,08.1016 9.378 7,66 eures
Deymos 12,6 (10 x 12 x 16) 2.1015 23.400 30,35 eures

Måss et les mårsyins

[candjî | candjî l’ côde wiki]

Måss a-st ene grande plaece dins l' imadjinåre dåzès djins, ca on a lontins creyou k' i gn aveut del veye. On l' pinzéve pask' on veyeut des longowès royes sol surface del planete, ki shonnént esse artificires; eyet des candjmints di lujhance di redjons k' i gn a, ki fjhèt pinser a del vedjetåcion candjant d' coleur avou les såjhons. Çoula askepia bråmint des istweres å dfait di mårsyins.

On sait asteure ki les longowès royes n' egzistèt nén, ou dins kékès cas c' est des souwés passaedjes d' aiwe. Les candjmints d' coleur sont metous a des timpesses di poûssire et d' såvion.

Des analijhes di meteyorites k' on pinse k' ele avnèt di Måss mostrèt çou ki shonne esse des fossiles d' organisses mono-celules, mins ciste idêye la n' est nén admetowe pa tertos. Disk' asteure i n' a nén co yeu di response seure al kesse di saveur s' i gn a-st avou des vicantès sacwès so Måss.

L' esploraedje di Måss

[candjî | candjî l’ côde wiki]

Sacwantès sondes ont stî evoyeyes po-z esplorer li surface di Måss, avou kékès succès mins bråmint k' ont fwait berwete. A té pont k' on-z a djåzé, mitant mocreçmint, di triyangue des Bermudes inte nosse Daegn eyet Måss.

Po bén comprinde l' istwere des sondes evoyeyes, i fåt saveur ki les fortchetes d' evoyaedje si shuvèt tos les deus ans a pô près (li periode sinodike del planete).

Ezès moes di måss et d' octôbe 1960 les sovietikes evoyît deus sondes pasreces, mins ele n' arivît nén cwiter l' Daegn.

E 1962 troes ôtes sondes sovietikes fjhît berwete -- deus k' ont dmanou sol orbite del Tere, et li troejhinme ki pierda ses comunicåcions avou l' Daegn tins k' ele esteut en erote. E 1964 i gn ourit co ene saye ki fjha pareymint berwete.

Di 1962 a1973, li laboratwere di propulsion pa djet del NASA a dessiné eyet constrût 10 cirwaxheas lomés Mariner po-z esplorer nosses sistinme solrece. Ces cirwaxheas estént dessinés po viziter les planetes Venusse, Måss eyet Mierkeure pol prumî côp. Les Mariners, des sondes d' esploraedje robotike assez ptites, di moens d' ene tone, ont stî enondêyes so des fuzêyes Atlas.

Les Mariner 3 eyet Mariner 4 ont stî dessinés po fé les prumîs passaedjes près d' Måss. Mariner 3 fourit-st enondé li 5 di nôvimbe 1964, mins l' covieke del fuzêye ni s' a nén drovou, li sonde n' a do côp nén polou l' cwiter po s' aprepyî d' Måss.

Troes samwinnes après, li 28 di nôvimbe 1964, c'  li Mariner 4 k' est enondé po on voyaedje di ût moes viè l' rodje planete.

Mariner 4 passa dlé Måss li 14 di djulete 1965, nos dnant les prumirès fotos di près d' ene ôte planete. Les imådjes, fijhant on longou ecassetlaedje, mostrèt crateres ravizant les cis da nosse beaté.

Sacwants di zels shonnént aveur del waerglaece tins del froedeure do matén mårcyin.

Li NASA continouwa li programe Mariner avou ene ôte cope di sondes (Mariner 6 et 7) k' ont-st arivé sol planete e 1969.

Sol trevén d' enondaedje shuvant, li programe Mariner a sofrou co l' piete d' ene pwaire di sondes. Mariner 9 a-st intré comifåt dins l' orbite di Måss, après ki ci ptite sour di Mariner 8 åye fwait berwete.

Cwand Mariner 9 a-st arivé so Måss, lu et co deus spoutnikes sovietikes, ont trové k' i gn aveut ene nouzome timpesse di såvion sol planete.

Cwand l' timpesse s' a yeu rapåjhî assez ki po pleur saetchî des portraits del surface, les fotos k' ont stî adon fwaites ont stî ene grande ascoxheye pa rapoirt ås ôtes missions.

Ces fotos la ont stî les prumires a mostrer ki d' l' aiwe likide poleut aveur saiwè sol surface del planete.

E 1976 deus sondes Viking ont intré en orbite åtoû d' Måss, et tchaekene låtchî on module d' esploraedje k' ont-st ateri sins rujhe. Ces missions ont-st avoyî les prumirès fotos e coleur, eyet bråmint di novelès informåcions syintifikes.

Les sondes sovietikes do programe d' esploraedje di Måss avént sayî sacwants côps d' ateri dvant çoula, mins n' avént nén yeu ostant d' succès ki les cenes do programe Mariner.

Ene foto, avou bråmint des detays, del redjon d' "Ares Vallis" ki c' est ene des redjons d' Måss avou l' pus di rotchîs; prijhe på module Pathfinder (NASA) tins del mission di 1997. (clitchîz po-z agrandi)

Li cir-waxhea Mars Pathfinder, k' aterixha so Måss li 4 di djulete 1997, aveut avou lu ene pitite vweteure teleguidêye, lomêye Sojournour, ki voyaedja sacwants metes åtoû do site d' aterixhaedje, esplorant les condicions, et purdant sacwants bokets d' rotches avårla.

Li waibe del mission, wice k' on poleut vey les imådjes prindowes pal vweturete, a stî l' waibe li pus rwaitêye a ç' moumint la.

Après çoula, i gn ourit li Mars Global Surveyor.

Cisse mission la fourit li prumire mission a succès viè l' rodje planete so deus decådes, enondêye li 7 di nôvimbe 1996, eyet si mete en orbite li 12 di setimbe 1997.

Après ene anêye et dmeye a-z adjuster si orbite, ele kiminça li mapaedje di Måss e 1999. Li corwaitaedje del planete esteut fwait d'&nbp;ene orbite cåzu polaire a basse hôteu, sol tins d' ene anêye mårsyinne etire, dj' ô bén cåzu deus anêye sol Tere.

Cisse prumire mission la a stî fineye li 31 di djanvî 2001, eyet li sonde est asteure dins ene fåze d' ôtes missions.

Li mission studia ttafwaitmint l' surface di Måss, si atmosfere eyet si dvins, eyet rtourna di pus di dnêyes sol planete ki totes les ôtes missions viè Måss eshonne.

Foto saetcheye pal camera 1 do Viking Lander 1 (clitchîz po vey pus d' esplikêyes so ciste imådje).

Emey les mwaissès trovåjhes syintifikes ki fourît fwaites, li Global Surveyor prinda des imådjes di crevådes eyet d' floûs d' brijheures ki lairént a tuzer k' i gn åreut des sourdants d' aiwe likide, sol surface del planete ou djusse pa dzo. Les mzuraedjes fwaits å magnetomete mostrèt ki l' tchamp magnetike del planete n' est nén djeneré globålmint dins l' cour del planete, mins k' il est locålijhî dins sacantès redjons del crosse. Des novelès dnêyes sol timperateure eyet des pus près imådjes del lune mårsyinne Fobos mostrèt ki s' surface est fwaite di disk' a on mete hôt di poûssire, cåze des impaks di meteyorites so des miyons d' anêyes. Les dnêyes di l' altimete lazer del sonde on dné åzès sincieus les prumirès vuwes e 3-D del calote di glaece do pole nôr di Måss.

Des discovraedjes des sondes fwaits å spectromete a rais gama eyet a neutrons, ont mostré k' i gn a des lådjès cwantités d' aiwe dizo l' cogne di glaece dins les troes prumîs metes del surface di Måss e l' emisfere Nôr. Li sonde uropeyinne Mars Express enondêye do Cosmodrome di Baykonour li 2 d' djun 2003 ey arivé e djavî 2004, a confirmé l' prezince di glaece d' aiwe dins l' emisfere Sud; mins i n' a nén stî possibe di cominuker avou l' veyicule d' esploraedje del sonde uropeyinne, k' a stî declaré pierdou po d' bon e fevrî 2004. E 2003 li NASA a ossu evoyî des veyicules d' esploraedje MER-A ("Spirit") eyet MER-B ("Opportunity"), arivés ambedeus so Måss e djanvî 2004 eyet ont evoyî bråmint des dnêyes et des imådjes

Li distance li pus coûte inte Måss eyet l' Tere est d' a pô près 78.390.000 kilometes.

Hårdêye difoûtrinne

[candjî | candjî l’ côde wiki]

egurniyaedje di dnêyes sol planete Måss.