Cafè (abwesson)

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « cafè », loukîz cial.

Cisse pådje ci n' est co k' on djermon, dj' ô bén k' el pådje est djusse sibåtcheye, eyet co trop tene ; et s' divreut ele ecråxhî ene miete. Si vos avoz des cnoxhances so ç' sudjet ci, vos nos ploz aidî, clitchîz sol loyén « candjî l' pådje » po radjouter des informåcions.

Cisse pådje ci est scrite e walon mins nén e rfondou, vos nos ploz aidî, clitchîz sol loyén « candjî l' pådje » po li riscrire e rfondou.

Li cafè, c' est ene abwesson divnowe foirt corante dispu les anêyes 1750.

One jate di cafè

Ele est fwaite tot passant del bolante aiwe so des grinnes di cafeyî molowes.

D'èwou ç' qui vint l' cafè

One fauve raconte qu'ènawêre, on bièrdjî d'Étiopîye, on lomé Kaldi, aureut discouviè l' prumî l' cafè come moyin di s' sinte rèwèyî. Il aureut vèyu sès gades si cotaper d' pus qui d' pratique après qu'èlle aurinn' mindjî saquants frûts d' cafèyî. Adonpwis, nosse bièrdjî aureut paurtajé cite syince-là avou lès moslimîs d'avaur-là qui, zèls-minme, aurinn' yeû l'idéye di mète rachîre lès frûts dins l' bolante aîwe.

Po l' vraî, lès syincieûs d'Istwêre ont d'djà lès preûves qui l' cafè come tchôde abwêre èsteut d'djà bèvu è l'Étiopîye dispû l' préyistwêre. I-z-î ont dismostré, durant dès fouyadjes, qui lès frûts d' cafèyî èstinn' sièrvu po d' l'abwêre mins po d' l'amonucion èto. Dès studes su lès difèrinnès-indjes di cafèyîs mostèrenut qui l' pu vî cafèyî su l' dagn (Coffea Arabica) vint d'Étiopîye. Pu rècta è ç' qu'on lome asteûre li province di Kaffa.

Do ponant j'qu'è l'Urope

Dès grins d' cafè rostis

Li cafè s'a stramé d'l'Étiopîye j'qu'è l'Arabîye grâce aus pèlèrins moslimîs qui ralinn' à l' Mèque. di d'là, i s'a cosèmé au quate corons do cauziyon. C'èst l'Impire otman, timps d' Soliman' li Grand (1494-1566), qui fr'è qui l' culture di cafèyî va crèche come nin deûs. Lès-Otmans vont fé dès fèls progrès su l'atraîtiadje dèl plante èt l' brûladje di sès grins. Brâmint dès maujos d' cafè vont douviè pa t't-avau l'impire, afîye non sins pont d' tracas, ca l' cafè èsteut d'djà vèyu pa saqwantes come contraîre aus régues dè l'Islam.

È l'Urope, lès grins d' cafè arivenut d'l'Italîye au 17e siéke su lès batias italyins, qui fyinn' afaîre avou l' ponant. One fauve vout qu'on satchot boguî d' grins d' cafè aureut stî lèyi pa lès sôdârds otmans aus-adjèts d' Constantinope après awè fini l' bataye di 1453 mins c'èst dès craques. I s' sitrame co avau l' bote èt r'monter l' continint, passant mon l' Pâpe qui, à prume, inme ostant calindjî ç' novèl abwêre vinant d' djins qui n' sont nin crustins. Li cafè continuwe à r'monter l'Urope alant j'qu'è l' Grande Brètagne, wou ç' qui lès cabarèts c'mincenut à l' vinde au mitan do 17e siéke.

Motlî

Loukîz a : Wikt:cafè#Ratourneures