Cafè (abwesson)

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « cafè », loukîz cial.

Cisse pådje ci n' est co k' on djermon, dj' ô bén k' el pådje est djusse sibåtcheye, eyet co trop tene ; et s' divreut ele ecråxhî ene miete. Si vos avoz des cnoxhances so ç' sudjet ci, vos nos ploz aidî, clitchîz sol loyén « candjî l' pådje » po radjouter des informåcions.

Cisse pådje ci est scrite e walon mins nén e rfondou, vos nos ploz aidî, clitchîz sol loyén « candjî l' pådje » po li riscrire e rfondou.

Li cafè, c' est ene abwesson divnowe foirt corante dispu les anêyes 1750.

One jate di cafè

Elle est fwaite tot passant del bolante aiwe so des grinnes di cafeyî molowes.

D' ewou çk' i vint l' cafè

Ene fåve raconte k' enawaire, on bierdjî d' Etiopeye, on lomé Kaldi, åreut discovrou l' prumî l' cafè come moyén di s' sinte rewoeyî. Il åreut veyou ses gades si cotaper d' pus ki d' pratike après k' elle årént mindjî sacwants fruts d' cafeyî. Adonpwis, nosse bierdjî åreut pårti cite syince la avou les Moslimîs d' avår la ki, zels minme, årént yeu l' idêye di mete rachîre les fruts dins l' bolante aiwe.

Po l' vraiy, les istoryins ont ddja les prouves ki l' cafè come tchôde aboere esteut ddja boevou e l' Etiopeye dispu l' Preyistwere. Il î ont dimostré, durant des fouyaedjes, ki les fruts d' cafeyî estént siervou po d' l' aboere mins po d' l' amonucion eto. Des studes so les diferinnès indjes di cafeyîs mosternut ki l' pu vî cafeyî sol Daegne (Coffea Arabica) vint d' Etiopeye. Pus recta, e çk' on lome asteure li province di Kaffa.

Do ponant j'qu'è l'Urope

Dès grins d' cafè rostis

Li cafè s'a stramé d'l'Étiopîye j'qu'è l'Arabîye grâce aus pèlèrins moslimîs qui ralinn' à Mèque. di d'là, i s'a cosèmé au quate corons do cauziyon. C'èst l'Impire otman, timps d' Soliman' li Grand (1494-1566), qui fr'è qui l' culture di cafèyî va crèche come nin deûs. Lès-Otmans vont fé dès fèls progrès su l'atraîtiadje dèl plante èt l' brûladje di sès grins. Brâmint dès maujos d' cafè vont douviè pa t't-avau l'impire, afîye non sins pont d' tracas, ca l' cafè èsteut d'djà vèyu pa saqwantes come contraîre aus régues dè l'Islam.

È l'Urope, lès grins d' cafè arivenut d'l'Italîye au 17e siéke su lès batias italyins, qui fyinn' afaîre avou l' ponant. One fauve vout qu'on satchot boguî d' grins d' cafè aureut stî lèyi pa lès sôdârds otmans aus-adjèts d' Constantinope après qu'il ont yeû fini l' bataye di 1453 mins c'èst dès craques. I s' sitrame co avau l' bote èt r'monter l' continint, tot passant mon l' Pâpe qui, à prume, inme ostant calindjî ç' novèl abwêre vinant d' djins qui n' sont nin crustins. Li cafè continuwe à r'monter l'Urope alant j'qu'è l' Grande Brètagne, wou ç' qui lès cabarèts c'mincenut à l' vinde au mitan do 17e siéke.

Motlî

Loukîz a : Wikt:cafè#Ratourneures