François Warnotte

François Warnotte (1919-2011) est on sicrijheu d' walon nén foirt kinoxhou, vnou å monde a Dålem, ritrové, d' astcheyance, pa Djôzef Baccus e 2003 al Viye Såm la k' il a dmoré dispu 1945. Il a scrît tos ses scrijhaedjes e stalag, inte 18 et 22 ans. I sinéve Farnese. I n' a pus riscrît on côp k' il a yeu stî rivnou el Walonreye.

Louis Renard a eto scrît des arimés e walon cwand il esteut prijhnî e l' Almagne.

Vicåreye

Françwès Warnotte vina-st å monde li 18 di måss 1919, a Dålem; il î passa tote si djonnesse avou s’ viye grande-mame ki n’ djåzéve ki l' walon, et k’ ele li loméve « si ptit voltrûle ». Grand spôrtif i divna captinne di l’ ekipe di fotbale «l’ élan di Dålem».

A 16 ans il ovra-st al construccion do Foirt d' Aubin-Neufchateau pol societé Foraki. Li foirt estant fini, il î intere li 31 di djanvî 1938 po fé s’ tins d’ sôdård et cwand l’ guere di 40 kimince, il est la po disfinde li patreye. Mågré les 18.000 obus tirés, li foirt s’ a dvou rinde li 21 di may 1940.

Françwès avou tot ses camaerådes ont stous emoennés prijhnîs viè l’ Alemagne, wice k' il î dmana cwate longuès anêyes å stalag 1A stablack Koenigsberg, Prûsse Oryintåle al frontire del Litwaneye.

Cwand i rivna-st å payis, i dmora-st a Bårxhon, amon ses parints, eyet il a ovré kéke tins al fabrike di cigåres «Jubilé» a Lidje, pwis li 26 di fevrî 1946 il a-st intré come contåve al soyreye Paquay-Talbot al Viye Såm so les conseys d’ Albert Paquay k’ aveut stou medcén å minme stalag ki lu.

Li 10 d’ awousse del minme anêye i s’ a maryî avou Janine Frédérick, ene bele djonne crapåde télmint frisse ki l’ curé djha å popa d’ nosse Françwès la k’ esteut ôrganisse del pårotche «il a ene drole idêye vosse fi d’ prinde po feme ene gamene ki vént d’ fé ses Påkes». Li cope a-st avou deus fis.

I nos cwita l' 23 d' awousse 2011.

Ses scrijhaedjes å stalag

Tins k' il esteut prijhnî des almands, Françwès Warnotte s’ a batou pés k' Tchantchès disconte Tchårlumagne po etertini l’ sintimint nåcionå di nosse Walonreye adlé les prijhnîs k’ estént dins les camps avou lu.

Po çoula, il a metou e-n alaedje ene gazete po les bedjes do stalag 1A, «le difuseur» wice k’ i scrijheut e walon avou ene sifwaite årdeur et d’ foice po fé raviker li fwè dins l’ cour des prijhnîs.

Voci cial pa dzo sacwants tecses k' i scrijha cwand il aveut 22 ans:

L’ åme Walone ni pout nén mori

I scrijha ç' boket ci après ene algaråde avou onk k' i lyi aveut dit deus mots e walon, et k' l' ôte s' aveut måvlé, et rire di lu pask' i djåzéve walon.

On sait çou k’ l’ åme walone riprezinte po nozôtes prijhnîs dispoy troes ans passés: des doûceurs, des fiesses, et des bouneurs, ki nos rpoizans pol djoû d’ ouy so les fleurs k’ ont mexhné nos peres vola des siekes et ki les pus foirts di nos vijhéns n’ ont måy polou ctchinler

Si nos mexhons on stou kécfeye e dandjî d’ esse moudris pa des mwins galavales et såvadjes, il ont todi stou saetchîs del laide passe pa des revinteus k’ el ont fwait respecter.

On certin camaeråde dijheut on djoû del samwinne passêye, adon ki dji lyi fjheut pårt ki l’ walon, nosse bea lingaedje si piede pitit a ptit a foice ki des boubiets évulmis pa li modiernisse leyèt ç’ pårler la po les ptitès djins, li basse classe, come i djhèt: «i fåt shure li progrès, li comiece et les afwaires,- mi clapa-t i al narene-, et ni nén piede si tins avou des dvizes ki ravizèt l’ friscabiawun d’ on pénson et k’ nol etrindjir ni såreut comprinde».

N’ est ç' nén a fé dressî les troes soyes ki dmanèt sol makete d’ on pelake? Est i Diu possibe do djåzer di cisse manire la. Ci n’ est nén po rén k’ end a ki tournèt cazakes: J. Haust, e s’ malén live, tot djåzant do lingaedje walon fé s’ etinde: Li pårler des ancyins sotént ene lûte inewale conte li francès k’ a des pouxhants aideus: les åjheyistés d’ comunicåcions, li presse, l’ acsegnmint, enfin les industreyes d’ asteure ki candjèt les veyes les manires d’ ovrer tot edoirmant les mestîs et les usteyes di dvins l’ tins.

Divins beacôp d’ manaedjes d’ ovrîs et d’ payizans li môde d’ ouy vout k’ on djåze li francès ås efants. Ki les cis k’ end ont profit s’ è redjouwixhexhe ou k’ les ôtes î trovexhe dispit po des råjhons d’ sintimints, on rmarkêye ki l’ walon si francijheye pitit a ptit, s’ apôvrixhe et si stantche.

Tot çoula, sereut ç' on segne po distchanter?

Pocwè les djins di raecene lidjwesse ou ls ôtes, mins walons d’ sonk, fjhèt i tant des antchous avou les langues etrindjires? Pocwè rinoyî s’ parintaedje, si leyî elaxhî d’ mots a deus çanses et dmeye? Pocwè anfin voleur peter pus hôt ki s’ cou, la ki n’ est nén si bas k’ çoula.

Ké passe-tins do råyî les pus beas rôzîs foû do dîssime djårdén do cour walon e plin florixhaedje... On lingaedje come n’ a nouk. ki tchante, ki fiesteye, ki inme et ki hait on n’ såreut mî.

Cial lon erî del tere wice ki nos avans fé nos prumîs pas, la k’ on nos essevlirè motoit, n’ estans ns nén binåjhes cwand on camaeråde rintrant do kommando amoirceye li conversåcion tot nos tapant l’ mwin so l' sipale: Kéne novele vî stoumak, ki marneye-t on cial? On s’ dit dvins nos-minmes: C’ est co onk di cila, on peur, on vraiy, onk po ki l’ åme walone n’ est nén moite. Po l’ pus seur i n’ toûnrè nén piweye.

Cwè fé po-z etertini les bruzîs aloumés?

Nos n’ pôrans nén nos bate so l’ minme pî ki les grandès nåcions po fé viker nos dvizes, nosse teyåte, nos tchansons, nos djamas, ci sereut voleur fé come li rinne et l' boû del fåve da Lafontaine. Mins nos disfindrans sins rlåtche nosse manire di djåzer et d’ pinser, come fwait li oizire ki ploye mins ni cotchtêye nén. Avou ene téle imådje nos anêyes d’ ovraedje, di poennes et d’ djoyes ni toumront nén e blesses.

Por vos

C' est on powinme k' i scrijha po ene djonne feye k' i n' a måy kinoxhou, pask' i n' aveut seur nén hanté divant d' aler sôdård a 18 ans.

Por Vos m’ binamêye pitite poyete

Dj’ aveu volou fé ‘ne tchanson

Mins cwand, so les rimes, del muzike dj’ a volou mete

E m’ gozî dmanît stronnés les sons.

Dispoy lontins, dji sins k’ dji vs inme.

Et d’ on si peur amour,

Ki cwand dji tuze a vos Madlinne,

Ene poenne arive et m’ broye li cour.

Dji vôreu tant vs aveur divins mes bresses,

Vos candôzer, vs dôrloter, ci sereut-st awureus.

Inte deus båjhes, dji vs ewalpêyreu d’ caresses,

Vos voerîz come nos serîs-st ureus.

Vosse pitit nez aviné, doûs cint-meye,

Vosse blanke pea come des clawsons vlourtés

Vos tchveas ki covrèt vosse tiesse tote nozêye

Come on sawou ki pleure pa on bea djoû d’ esté

Tot dvins vos mi fwait-st atraper l’ five

Dj’ a 'ne soe d’ l’ amour ki dji vôreu goster

Sins çoula dji rsin on må ki s’ aclive

Dji n’ såreu pus viker el påjhûlisté

Portant dji n’ vos cnoxhe nén, ké måleur

Et dire ki dj’ a d’ l’ amour a bresseyes po nos deus

Dji sai ki vos estoz la, ça m’ fwai gleter d’ bouneur

Ni m’ leyîz nén lanwî; djan, dijhoz awè tot droet.

Ah! dji voe vos ouys ki rglatixhèt

D’ awouristé télmint ki sont binåjhes

Vos deus lepes adon s’ int'drovèt

Po dmander l’ åmonne d’ ene båjhe

Espwer

Après 5 ans k' il a stî raclôs, i sint k' ça va esse dabôrd fini et rprinde espwer.

Li dierin ombion d’ l’ ivier vént d’ passer

Epoirtant tote li flouxhe di froedeur

Et l’ prétins, djoyeus rvént tchanter

Li veye, l’ amour et l’ bouneur.

Ene aronde tot volant dlé mi

M’ a gruziné, tot-bas, a l’ oreye

« Pacyince, por vos les beas djoûs vont vni,

Rimédyî a vosse pôve vicåreye »

Dji l’ a schoûté plin d’ atincion,

Et po cisse binamêye messaedjire

Dj’ esteu mouwé d’ admiråcion

Adon m’ cour riprinda s’ coûsse ledjire

Tinrûle oujhea ki vole divins tos les cirs

M’ apoitreuss po do bon: l’ Espwer

Åreuss veyou kéke pårt li loumire

Del liberté rglati dvins les airs.