Harpagornisse
Li harpagornisse est li pus grand moxhet måy kinoxhou, la k' i fjheut di 10 a 14 kg eyet tchessive les mowas e l' Nouve Zelande. Dins l' ecosistinme pårticulî del Nouve Zelande, ki n' aveut nole biesse ås tetes, les harpagornisses avént l' role des grands prédateus ôte pårt.
Li harpagornisse frumele fijheut di 10 a 14 kg et d' 9 a 10 kg po les måyes. D' on dbout a l' ôte des aiyes i fjhént 3 metes, çou k' est purade court po èn oujhea di ç' pwès la, mins çoula lyi permeteut d' tchessî dins les bwès. Ses proyes estént les mowas, des lådjes oujheas ki n' volént nén, et k' estént disk' a 15 côps pus pezants. Les harpagornisses ataként les mowas tot dårant djus a 80 km/h eyet pitant leus proyes sol tiesse. Come i gn aveut nén ds ôtes grands magneus d' tchå po lzî disputer les proyes, on harpagronisse s' åreut polou nouri sol minme proye sacwants djoûs lon.
Les prumîs dmorants del Nouve Zelande (les Maworis, arivés avårla eviè l' an 1000) ont zels eto tchessî les grands oujheas ki n' savèt nén voler, eyet fini pa fortchessî les mowas disk' å dierin. Li harpagronisse a disparexhou diviè ls anêyes 1500, cåze ki ses proyes ont disparexhou eto, mins kécfeye ossu touwés påzès Maworis, ki dvént seur trover k' on moxhet ki tchesse voltî des oujheas di deus metes hôt (les mowas) est dandjreus po les djins.
On pinse ki les harpagornisses ont cmincî a divni diferins des moxhets i gn a on miyon d' anêyes, et divni 10 a 15 côps pus pezants so ç' termena la, çou k' est li pus grande et l' pus abeye acrexhince kinoxhowe do pwès d' on viertebré. Çoula fourit possibe pask' i gn aveut des foirt grandès proyes, et nole ôte concurince di grands prédateus.
Li prumî a fé l' classifiaedje di cist oujhea la ci fourit Julius von Haast (did la ki, dins des lingaedjes k' i gn a, on l' lome eto aigue da Haast), kel loma Harpagornis moorei d' après George Henry Moore, li prôpietåre del plaece k' on-z aveut disteré ls oxheas studyî pa von Haast.