Patrice Lumumba

(1960)

Patrice Lumumba (riwalnijhåve Patrice Loumoumba), c' esteut on politikî congolès k' aveut di skepyî li 25 di djulete 1925. Il a morou assaziné li 17 di djanvî 1961.

C' esteut on politikî do tins do Congo bedje, ki dmandéve li dislaxhaedje do payis. Il enonda l' Mouvmint Nåcionå Congolès, et dmander des vôtaedjes po les Congolès decider d' leu-z avni.

A l' indepindance, i divna prumî minisse, mins come i mancive les interesses des grandes eterprijhes coloniåles et k' i clintchive do costé d' l' URSS, li govienmint bedje eyet les Estats-Unis l' ont fwait assaziner.

Divant l' indepindance

Patrice Lumumba vina-st å monde li 2 d' djulete 1925 a Onalua, el province do Cassay.

Cwand il ovréve come facteur des posses, i va mete so pîs on sindicat po les ovrîs rclamer des meyeusès condicions d' ovraedje; po çoula i va esse ramassé et metou el prijhon pa les colnijheus bedjes e 1955.

Cwand i mousse foû d' prijhon deus ans pus tård, i s' va mete e contak avou l' mouvmint dislaxhiveus.

E 1958, bråmint des pårtis ki sont pol dislaxhaedje si rapoûlèt e-n on pårti pan-africanisse a dmey-legål: li Mouvmint Nåcionå Congolès, ki va esse li prumî pårti di prezince nåcionåle.

Patrice Lumumba divénrè radmint li mwaisse moenneu indepindantisse do payis.

Li såme do MNC c' esteut di passer å dzeu des diferinces di tribu ou redjonåles, eyet d' aveur ene organizåcion indepindantisse unifiêye; çoula aléve siconte des interesses neyo-coloniås ki vlént purade dispårti l' payis e pus ptits bokets, des ptits payis ki pôrént pus åjheymint esse controlés d' åd foû.

E moes d' decimbe 1958, li moenneu pan-africanisse do Gana, Kwame Nkrumah, fijha-st a Accra li Conferince des Peupes d' Afrike, eyet l' mouvmint d' liberåcion congolès fourit rprezinté pa Lumumba. Rintré e s' payis i fjha-st on metingue divant ene flouxhe di djins a Léopoldville (asteure Kinshasa), et dins s' discours riclamer l' dislaxhaedje do Congo.

Après çoula i gn ourit des disduts, eyet l' govienmint coloniå bedje ramassa Patrice Lumumba et bråmint d' ses shuveus et ls amete di sedicion eyet les mete e prijhon.

Li pression populaire fijha k' i fourit rlåtchî e 1960.

Adon i voyaedja el Beldjike, po negocyî l' dislaxhaedje do payis.

Patrice Lumumba va dire "dins l' tins, des arokes ont stî fwaites, mins asteure nos estans presses a-z ovrer eshonne avou les pwissances k' ont stî cial po fé askepyî on pouxhant novea blok. Si on fwait berwete, ça serè l' Occidint li fåte."

Prumî minisse

Des vôtaedjes sont fwaits, eyet Lumumba si rclame comunisse tins del campagne.

Li 23 d' djun 1960 on govienmint di cowalicion est fôrmé avou Joseph Kasavubu come prezidint eyet Lumumba come prumî minisse.

Ci govienmint va declarer l' dislaxhaedje do Congo kékes djoûs après, li 1î d' djulete.

Kasavubu, avou Moïse Tshombe (aspoyî pal Beldjike) volént federålijhî l' payis; tot l' contråve di çou k' voleut Lumumba, la k' i pinséve ki seulmint on foirt govienmint cintrå poléve si disfinde conte les interesses coloniås.

Li rwè Bådwin d' Beldjike aveut vnou lu-minme po proclamer l' dislaxhaedje; mins cwand Patrice Lumumba prinda l' micro, i va critiker, sins dmey-mots, li grande rascråwe ki les 80 anêyes di colnijhaedje fourît po les Congolès:

So les ûtante anêyes di govienmint coloniå nos avans sofrou télmint ki nos n' polans nén co rovyî nos coixheures. On ns a oblidjî a-z ovrer come des sclåves po des salåres ki n' nos permetèt nén ddja d' magnî assez po n' pus aveur fwin, nén ddja d' nos moussî, nén ddja d' nos lodjî, nén ddja d' aclever nos efants come les binamés k' i sont. Nos avans rçuvou des mocreyes, des traitaedjes, des côps, djoû après djoû seulmint paski nos estans noers. (...) Les lwès d' on sistinme djudistiçrece ki n' ricnoxhe ki l' lwè do pus foirt nos ont hapé nos teres. I n' a pont d' ewalisté; les lwès sont moles avou les blancs, mins straegnes avou les noers. Les codånés po des idêyes politikes ou des creyances rilidjeuses ont sofri mårtir. Il estént come des egzilés dins leu prôpe payis; leu vicåreye a stî co pé kel moirt.

Dins les veyes, les blancs ont-st avou des mirlifikès måjhones et les noers des wåmires ki vnént djus; åzès noers, on n' permetéve nén d' intrer dins les cinemas, les restorants ou les botikes po les Uropeyins; nos avans dvou voyaedjî dins les cales des bateas ou åzès pîs des blancs, zels ashious dins des cabines di lucse. Kî pôreut rovyî les macsådaedjes di tant d' nos frés, ou des prijhons wice k' on meteut les cis ki n' si sometént nén?

Frés, c' est insi k' fourit nosse vicaedje.

Mins nozôtes, les cis ki vont moenner nosse binamé payis come des rprezintants elîs, k' ont sofrou dins leu coir et dins leu-z åme do spotchaedje coloniå, nos dclårans a hôte vwès ki tot çoula est fini. On-z a rclamé li Republike do Congo et nosse payis est asteure etur les mwins di ses prôpes efants.

Mågré l' declaråcion d' dislaxhaedje, l' årmêye et li police sont todi controlêyes pa des Bedjes, eyet l' economeye eyet l' administråcion est tote etire ezès mwins des eterprijhes coloniåles.

Ça fwait ki bén rade les siervices sicrets bedjes et des Estats-Unis vont ovrer po fé toumer Lumumba.

Moyisse Tchombé, k' ovréve pol copagneye bedje des menes do Catanga, va-st atourner l' police do Catanga (li province avou les pus grandes ritchesses di minrais) a n' nén ricnoxhe li govienmint cintrå. Eyet å Cassay, les eterprijhes minreces vont stombyî Albert Kalonji Ditunga a s' declarer rwè do Cassay.

Tot djhant ki c' est po waeranti les Bedjes ki dmorént låvå, li Beldjike evoye des sôdårds å Catanga, et insi sotni l' govienmint dislaxhiveus da Tchombé.

Divant çou k' est èn evayixhaedje d' ene province do Congo pa l' ancyin colnijheu, li govienmint congolès dimande a l' ONU d' etervini, po k' les sôdårds bedjes s' end alexhe, eyet po-z ariver al påye.

L' ONU evoyrè des sôdårds po mintni l' påye, mins l' Beldjike va rfuzer di rsaetchî ses sôdårds et continouwer a sotni l' Catanga dislaxhiveus.

E moes d' awousse, Patrice Lumumba va rapoûler a Kinchassa les mwaisses moenneus afrikins, et lzî dmander di sotni l' govienmint congolès.

Adon, Loumoumba dimande l' aidance di l' Union Sovietike, eyet e moes d' setimbe 1960, gn a des aidants et des scoleus sovietikes k' arivnut e Congo.

Li Beldjike et les Estats-Unis vont dmander å prezidint Joseph Kasavubu di s' disfé d' Lumumba, çou k' i va fé l' 5 di setimbe 1960, tot l' dismetant eyet l' replaecî pa Joseph Ileo.

Si assazinaedje

Li 14 di setimbe, nouv djoûs après l' dismetaedje da Lumumba, li coronel Joseph Mobutu, li tchîf di l' årmêye, mins ossu èn adjint del CIA, prind l' controle di Kinchassa, tape foû les sovietikes, et portchessîs les shuveus da Lumumba.

Li prezidint des Estats-Unis eyet l' govienmint bedje decidît d' assaziner Patrice Lumumba.

Il est aresté l' 10 d' octôbe, mins arive a schaper l' 17 di nôvimbe eyet prinde èn avion disk' a Kissangani.

I rfourit ramassé pa l' årmêye li 2 d' decimbe et ramoenné a Kinchassa; i va adon esse torturé on moes å long, poy evoyî å Catanga. Låvå i va esse fuziyî avou deus d' ses minisses, Maurice Mpolo eyet Joseph Okito. I shonne ki ci soeye Moyisse Tchombé k' åye decidé di s' moirt. Gn a la eto cwate policîs u militaires bedjes, li commissaire Frans Verscheure, li captinne Julien Gat, le leutnant Michels eyet l' brigadî Son.

On vout eto ki ces policîs bedjes la ont fé disparexhe si coir, tot l' dismantchant dins do seur soûfurike (diné pa ene compagneye di menes).

Cwand il a stî assaziné Lumumba aveut 35 ans, et i n' aveut stî prumî minisse ki troes moes.

Kî çk' est padrî l' moude da Patrice Lumumba ?

Estént siconte di lu:

• les Congolès ki vlént l' pårtixhaedje do payis pa tribu, copurade les Catanguès.
• Tos les tchîfs di l' årmêye bedje k' esteut co dins l' payis, paski c' esteut bråmint lu k' aveut lûté po l' dislaxhaedje.
• Li rweyålté bedje, k' il aveut oizou discåzer.
• Les Amerikins ki savént bén k' i veyeut voltî les Rûsses (on-z esteut e plinne froede guere).

Les idêyes politikes da Patrice Lumumba.

Il esteut po l' avançmint d' l' Afrike, dins èn esprit socialisse. C' ere les minmès idêyes ki les cenes da Kwame Nkrumah et les ôtes "peres des dislaxhaedjes" afrikins di 1960. Il esteut disconte do pårtixhaedje do Congo, et aveut lûté conte do schetlaedje do Catanga pa Moïse Tshombe.

Dins les scrijhaedjes e walon

Patrice Lumumba est ricnoxhou come èn ome ki djheut tofer li veur, nén ene cwålité po on politikî.

Insi, Julos Beaucarne tchante :

Dispu k' Loumoumba a stî touwé, Pask' il aveut dit l' verité…

Portant, des djins k' ont viké e Congo n' ont nén ene si bele avuzion d' lu.

C' esteut on fel pirlodjeu. Mins i rtourna cazake sacwants côps. Insi, tins d' on voyaedje di studes el Beldjike diviè 1955-56, il aveut vanté Yopôl II. Mins lyi taper l' hate dirè k' i rariva e Congo.

Metaedje a l' oneur eternåcionå

Totavå

• 
  a Lepsik
• 
  a Bamaco
• 
  timbe sovietike (1961)

el Beldjike

Å coron des anêyes 2010, on lyi rinda bon dvwer dins sacwants veyes di Beldjike.

On loma ene rowe a s’ no a Tchålerwè tot disbatijhant l' avnowe Pastur (e moes d' djun 2018).

On lyi meta ene plake so li dvanteure del måjhon d’ veye di Mont, dizo l' cene des prumîs coloniås (decidaedje di nôvimbe 2017).

On lyi fjha ene posteure a Brussele, mins ki n' dimeure nén todi el minme plaece.