Pipsak

On djouweu di grand pipsak escôswès

On pipsak u pî-d'-saetch, lomé eto muzete u panse, c'est èn instrumint d' muzike a vint, avou on saetch di pea pindou après, ene buze po shofler dvins eyet rimpli l' saetch, ey ene ou sacwantès ôtès buzes, ki l' air do saetch endè rexhe sins djoke po produre li muzike.

On djouweu d' pipsak, ki shofele dins l' pupe di l' instrumint, dabôrd, si lome on pipsakeu, on "muzeu" oudonbén on "pupeu".

Onk ki fwait des pipsaks, on pipsakî ou purade on fjheu d' pipsaks.

Discrijhaedje

Les buzes ki produjhnut l' muzike polèt aveur, come po ene flûte, des trôs, k' on pout stoper ou nén, po candjî l' son.

I n' è pout aveur k' ene buze melodike (lomêye li chalumo, ou mwaisse buze), mins endè pout eto aveur deus, ene po tchaeke mwin (come avou l' zampogna itålyinne, par egzimpe), ou co deus adjermalêyes, ki les trôs sont stopés på prumî ou l' deujhinme dognon des doets (mezzued tunizyin par egzimpe); dins ç' cas les deus buzes sont a pô près les minmes ou avou des combinåjhons d' trôs diferinnes.

Li nombe di buzes a note unike, ou bourdons, pout candjî pår, di zero a troes l' pus sovint (nouv côps so dijh a l' octåve ou deus octåves pa dzo l' tonike del buze melodike).

Les pipsaks ont bråmint des cognes, mins les pus cnoxhous sont surmint les grands pipsaks escôswès, ki les redjimints militåres escôswès ont fwait cnoxhe long et lådje. Insi, cwand les Scôswès deliberént des veyes al guere 1940-1945, i djouwént voltî do pipsak tot-z î intrant

On les eploye copurade dins les payis gayels (Escôsse, Irlande, Payis d' Wales, Burtaegne) ou avou des raecenes gayeles (Galice), mins eto el resse del France et d' l' Espagne, Bulgareye, Flande, Tunizeye et bén seur e Walonreye.

On vout ki ç' fouxhe l' Impire Romin k' åye sipårdou ces instrumints la.

Sôres di pipsaks

Alphonse Gueux, li dierin djouweu tradicionel di muzosak di Walonreye

On muzosak di Waloneye

Tchaeke payis, tchaeke môde, dit-st on ! C' est parey avou les pipsaks, k' ont des nos et des cognes ki candjnut d' on payis a l' ôte. Vo-z èndè ci sacwants :

• Biniou kozh («vî pipsak» e burton, vî chal vout dire tradicionel) pipsak tradicionel del Burtaegne, c' est onk des pipsaks avou l' son l' pus hôt, les pus bassès notes do biniou sont al minme hôteur ki les pus hôtès notes do grand pipsak escôswès, par egzimpe.
• Biniou braz («grand pipsak» e burton) on pipsak eployî el Burtaegne dispoy les anêyes 1950 k' est èn adaptaedje do grand pipsak escôswès.
• Border pipe («pipsak del frontire» en inglès), li pipsak tradicionel del Nonne di l' Escôsse.
• Cabrette, on pipsak di l' Auvergne, el France; avou on bourdon reglé al kinte, ene octåve å dzeu del fondamintåle del buze armonike.
• Cornemuse du centre, on pipsak do Mitan del France, rifwait a pårti d' vî modeles wårdés ezès muzêyes. C' est l' pipsak k' est l' pus djouwé ådjourdu e Walonreye, e Flande eyet dins l' Nord del France.
• Chabrette, on pipsak do Limousin.
• Doedelzak (pipsak e neyerlandès), pipsak tradicionel del Flande; on l' voet dins sacwants tåvleas da Brughel.
• Duda, pipsak di Hongreye.
• Гайда (gayda), pipsak del Bulgareye, ki l' saetch est fwait avou del pea d' gade, les bordons eyet mwaisse buze sont metous el plaece des pates eyet do hatrea del biesse.
• Gaita, pipsak del Galice
• Grand pipsak escôswès, c' est li pipsak di guere des årmêyes escôswesses, et did la, des pipe-band (ôrkesses di djouweus di pipsaks escôswès).
• Mezoued, pipsak del Tunizeye.
• Musette de cour, pipsak eployî å 15inme sieke el France, al cour do Rwè. Ci pipsak la esteut foirt sofistiké, la k' il aveut deus mwaissès buzes, po pleur fé deus melodeyes e minme tins, eyet nouv bourdons. Il esteut fwait d' ivwere. Li saetch, lu, esteut di soye brozdêye di fis d' årdjint.
• Muzosak, "Muchosac", Muchosa ou Muchafou, on pipsak eployî el Hinnot disk' ås anêyes 1920 et ki rvént al môde.
• Pipossa (li no vént di pipe en sac), c' est l' no d' on pipsak, asteure disparexhou, del redjon d' Boulogne-sur-Mer el France.
• Pitit pipsak do Payis d' Wales, (Northumbrian pipe en inglès).
• Pitit pipsak escôswès, c' est on pipsak fwait sol modele do ptit pipsak do Payis d' Wales, mins avou l' minme arindjmint des doets k' pol grand pipsak escôswès; i fourit diswalpé pa Colin Ross dins les anêyes 1980.
• Uilleann pipe, li pipsak irlandès. Il a-st on foirt sûti djeu d' bourdons ås clés, ossu lomés regulateurs, k' end a 3 dins on full set, eyet co 3 bourdons normås, onk k' est a deus octåves pa dzo li fondamintåle del mwaisse buze.
• Veuze, pipsak des fagnes del Burtaegne et del Vendée.

Rotaedje d' on pipsak.

Bokets d' on pipsak

Sol foto chal a costé on pout vey les diferins bokets d' on pipsak (chal on grand puspak escôswès, mins c' est a pô près parey po tos les pipsaks):

1. mwaisse buze (en: chanter, fr: chalumeau),
2. saetch,
3. les stoks di buze (so des pipsaks k' i gn a, on-z a sacwants bourdons ou mwaisses buzes so on minme sitok);
4. shofla,
5. bourdons,
6. bourdon d' basse,
7. glissire d' acoird,
8. coirdeas (especifike do grand pipsak escôswès).

Li shofla a-st on ptit clapet po-z espaitchî l' air k' est ddja dins l' saetch di ragoler.

Tos les pipsaks ont pol moens ene mwaisse buze, ki permete di djouwer l' melodeye. L' adire inte deus sôres di pipsaks, c' est l' nombe di bourdons, i pout gn aveur des regulateus (sôres di mwaisse buze a clés k' on djouwe avou les pougnets) ou co d' ene deujhinme mwaisse buze, come c' est l' cas avou l' musette de cour.

Agritchîs sol saetch, sins trô po k' ça piede, gn a sacwants stoks di buze. Dins tchaeke sitok, on stitche ene buze.

So l' imådje chal pa dzeu, d' on grand pipsak d' Escôse, i gn a-st on stok po tchaeke buze, mins sol musette de cour i gn aveut-st on stok po les nouv bourdons, ey onk po les deus mwaissès buzes.

Li saetch est å pus sovint fwait d' pea, avou (å dvins) del hårpixh, po k' i n' piede nén. Mins on pout eto (come c' est l' cas pol gayda bulgåre) eployî ene vexheye.

Å djoû d' ouy, on ndè fwait eto avou des prodûts sintetikes ou do cawoutchou.

Difoûtrinnès hårdêyes

• Li zampogna itålyinne
• Istwere des pipsaks e Lorinne (e francès)
• Anea des waibes so les pipsaks (e-n inglès et ds ôtes lingaedjes)
• Li pipsak e Walonreye (e francès)
• Les pipsaks del Daegne (e francès)
• On concert di pipsakeus