Arile Carlier
Arile Carlier a skepyî li 26 d' octôbe 1887 å Moncea et mori a Tchålerwè li 17 di may 1963.
C' esteut on scrijheu e walon et on rcwereu sol walon, mins eto on bouteu politike pol dislaxhaedje del Walonreye.
Il esteut pårlî di mestî.
Sicrijhaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]A 15 ans, i scrijheut ddja des contes e walon, estant co a l' atenêye, et les fé rexhe dins li Tonea d' Tchålerwè, so l' no d' pene di Lyra do Moncea (Lyra du Moncha). Mins, ddja adon, i va eplaidî lu-minme ene pitite gazete e walon l' Arozoe (l' arozwè).
Pus tård, i va l' ULB et awè s' rôlea di docteur e droet (1911). I fwait si stadje d' avocåt dé Jules Destrée (1911-1914). So ç' tins la, i cacha après les mots walons a Måtche-dilé-Scåssene, copurade les cis des carioteus, et-z eplaidî Glossaire de Marche-lez-Ecaussines (rahouca "O51" dins l' djivêye des motîs do walon).
Après, i scrirè e walon dins l' Tonea, dins l' Cok d' Awousse et dins l' Houlåd, la k' i sinéve El Machinisse.
Il a scrît eto e francès sol walon so les vîs cayets, les nos d' djins et l'istwere des belès letes e walon.
So tote si veye, i n' a nén låtchî do ramexhner des mots walons so tot l' Coûtchant walon. Ci n' est k' après s' moirt k' i fourît relîs et arindjîs pa Willy Bal po divni li Dictionnaire de l' Ouest-wallon, k' a stî eplaidî inte 1985 eyet 1991. Li prumî live, ki daléve del lete « A » disk' a « E » a rexhou e 1985. Li deujhinme, di « F » a « M » a vudî e 1988. E 1991, ça a stî l' toû do ci di « N » a « Z »
Si veye foû do walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]E 1919, il est ametou al coû d' assijhes di Nameur, po-z aveur sitî fonccionaire dizo l' redjime di schåyaedje administratif del Beldjike pa les Almands. I serè onk des råles a-z awè on non-leu.
A pårti di 1934, i sotént l' abé Mahieu k' est e margaye avou les evekes. Ambedeus, il ahivèt li Soce Istorike pol Disfinse et l' Conoxhance del Walonreye (1938), ki dvénrè l' Institut Destrée (1960).
Tins del guere di 40, i s' egadje el «Walonreye Libe», on mouvmint clandestin. Il est ramassé e moes d' awousse 1941, et evoyî el prijhon e l' Almagne disk' å moes d' awousse 1943.
Carlier esteut po l' otonomeye del Walonreye, ey eto po tos les dislaxhiveus mouvmints ki lûtént po l' indepindance.
Il esteut eto egadjî dins l' diswalpaedje economike del Walonreye. Si ala-t i el Chine avou ene ekipe di prospecteus walons, po on pordjet di tchmin d' fier.
Il est rwaitî come onk des cints pus grands Walons do 20inme sieke pa l' Institut Destrée.