Codjowaedje esse
Apparence
Li codjowaedje d' «esse» ou «sey» (dobe rifondowe a l' infinitif), c' est on codjowaedje d' on viebes del 5inme troke, mins pår disrîlé.
Tins d' codjowaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Infinitif
[candjî | candjî l’ côde wiki]Vola les cognes di l' infinitif
- esse : Lidje Årdene
- sey : dobe rifondowe (provnant do Payis d’ Bastogne et Oufalijhe; vénreut purade do tîxhon sein
- yèsse : après Nameur, fwait pa atroclaedje [agglutination] del lete di beloyance [lettre euphonique] « y » (come Yåle / Yålî, Yon, yåk, yink, yôteur, yût’, a yute)
Prezint d’ l’ indicatif
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les cognes do prezint d' l' indicatif, c' est
- dji so (dji su, djè së / seu, djè sû, dju si...) : dji so disbåtchî
- 2e djin :
- vos estoz (vos èstez, vos astoz, vos astez, vos astèz, vos stèz) : cwand vos estoz dé mi, et dji so si bén.
- t’ es : ti n’ es nén co si malén, po onk k’ a fwait l’ univ.
- fråze dimandrece : ess ? (wice ess ? => on wizess) / estoz malåde ? = estoz vs malåde ?
- il est / elle est (tocosté) !!!! omonime di « il è » (il è sè, ille è fwin) el Basse Årdene ; tchampnwès « il ait » (il ait swa, elle ait faim) (minme prononçaedje mins ôte ortografeye).
- nos estans / dj’ estans (dj’ astans, nos stons) : nos estans firs di nosse pitite patreye
- i sont / ele sont (i sant) : i sont-st evoye å bwès (i sont vôye ou bos)
Futeur (indicatif futurrece) Asteure on acceptêye li spotchaedje do prumî pî.
- dji serè / dji srè (dju s’rê, dji sèré) : cwand dji serè moirt, dji n’ vicrè pus.
- 2e djin :
- vos seroz / vos sroz (vos sèrez, vous s’rez) : l’ an ki vént, vos seroz dins les grandès scoles.
- ti serès (tu s’rès) : dji frè m’ semdi cwand ti serès-st evoye.
- fråze dimandrece : seress la dmwin ? seroz la å mwaisse raploû ?
- i serè / ele serè (i s’rè, ile s’rè) : ele serè al gåre di Libråmont po ût eures al nute.
- nos serans / dji srans (nos sèrons) : cwand nos serans ritches, nos frans l’ toû do monde avou nosse caravane.
- i seront / ele seront (i s’rant, ile s’rant) : ti voerè k’ après les spitchs, c’ est zels ki sront les prumîs po boere li vere di l’ amisté.
Durant Indicatif Erirece
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les cognes do Durant Indicatif Erirece do viebe «esse», c' est :
- dj’ esteu (dj’ esteû, dj’ estë, dj’ estè, dj’ estû, dj’ asto, dj’ asté, djè steu)
- vos estîz (vous astîz, vos stîz)
- t’ esteus, il esteut : minmès cawetes sicrîtes avou on -S ou on -T.
Cognes do codjowoe
[candjî | candjî l’ côde wiki]- pr. : so, es, est, estans, estoz, sont ~ sont
- er. : esta (ou fouri), estas (ou fouris), esta (ou fourit), estîs (ou fourîs), estîz (ou fourîz), estît (ou fourît)
- er.d.: esteu, esteus, esteut, esténs, estîz, estént
- fut. : serè, serès, serè, serans, seroz, seront -- seress
- cond.: sereu, sereus, sereut, seréns, serîz, serént
- su.pr: soeye (ou fouxhe*), soeyes (ou fouxhes*), soeye (fouxhe*), soeyanxhe (ou fouxhanxhe), soeyoxhe (ou fouxhoxhe), soeyexhe (ou fouxhehe**) ~ soeynuxhe** (ou fouxhnuxhe)
- su.d.: fouxhe* (ou estaxhe ou fourixhe), fouxhes* (ou estaxhes ou fourixhes), fouxhe* (ou estaxhe ou fourixhe), fouxhénxhe (ou estaxhénxhe), fouxhîxhe (ou estaxhîxhe), fouxhénxhe (ou estaxhénxhe)
- imper: soeye (ou fouxhe), soeyans (ou fouxhans), soeyoz (ou fouxhoz)
- part.: s(i)tî (ou s(i)tou), estant
(*) fouxhe, fouxhes, fouxhe s' eploynut pol suddjonctif prezintrece e walon do Mitan, eyet pol suddjonctif erirece e walon do Levant. (**) ces deus cognes n' egzistént motoit nén e 20inme sieke, mins on ls a rmetou po-z aveur les rîlêyes completes.
Dins les accints do walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]L' ALW 2 dene miersipepieuzmint les cognes coinreces po les codjowas respondant ås cognes francesses ki shuvèt:
- être: esse / «sey»
- été: stî / stou
- je suis: dji so
- nous sommes: nos estans
- vous êtes: vos estoz
- il sera: i serè
- j'étais: dj' esteu
- qu'il soit: k' i soeye / k' i fouxhe
- qu'il fût: k' il estaxhe / k' i fouxhe / (+ k' i fourixhe (a-z aveuri))
Viebes vijhéns
[candjî | candjî l’ côde wiki]Hårdêye divintrinne
[candjî | candjî l’ côde wiki]Hårdêye difoûtrinne
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Tåvlea d' codjowaedje (sol Wiccionaire walon)
- Dierinne bate di dvizes (so "Berdelaedjes")