Fî

On fî, c' est, dins l' adjinçnaedje del Moyinådje, ene tere k' on signeur aveut dné a s' waslet, po l' payî di vni fé l' guere avou lu.

Li fî est opôzé a l' alou, ki lu n' rileve di nou signeur.

Etimolodjeye

Li mot, k' on pinse d' etimolodjeye tîxhone (di Vieh, bisteu), a-st aparexhou pol prumî côp e l' Occitaneye al fén do 9inme sieke (fevum), avou motoit acmaxhaedje avou l' mot fiscum (ki, a l' epoke carolindjinne djusse divant esteut dné ås grands dominnes royås), eyet aparinté a beneficium, çou ki fwait pinser a l' oridjene publike des fîs nonnreces (li beneficium esteut l' no dné a ene concession d' tere fiscåle dinêye a èn adjint publik pol payî di ses siervices).

Li sins do mot si stind adon ås ôtès fômes di concessions a on waslet, po replaecî l' mot benefice.

Droet

Li waslet n' esteut nén prôpietaire do fî, il end aveut seulmint l' wåde; mins nerén, li sovrin èn poleut nén rsaetchî l' fî a si djuzrin, po ostant ki ci cial rimplixhaxhe bén ses dvwers diviè s' signeur lidje (li signeur k' il esteut aloyî avou et ki lyi aveut dné l' fî).

Sôres di fîs

On fî n' esteut nén todi des teres, ça poleut esse des cwårs ou ôte tchoi. D' après çou k' esteut concedé, les obligåcions k' alént avou, eyet si plaece dins l' schålance feyodåle i gn a sacwantès sôres di fîs:

D' après li benefice

Å pus sovint, li fî esteut-st ene tere avou tot çou k' i faleut po viker lu tot seu: des tchamps, on molén, des cortis, des bwès, des aiwes pexhreces, des pasteures ou waerixhets, ene eglijhe ou tchapele, des bastimints, sovint avou des disfinses, pol waslet, eyet des måjhones po les cis k' ovrént so les teres do fî, les sieves.

Li fî sierveut a assurer tot çou k' i faleut pol waslet viker eyet payî si ekipmint militåre, po cwand i faleut fé l' guere po s' signeur.

Mins i gn aveut eto:

• Fî d' boûsse ou fî d' cwårs ou fî-rinte: li fî esteut on montant d' cwårs dinêye e paymint. Normålmint ci djinre di fîs la esteut seulmint provizwere, disk' a tant kel signeur poye diner ene tere a si waslet. Les roys di France et d' Inglutere ont sovint eployî ci djinre di fîs la, do 11inme å 15inme siekes; insi il avént tofer des djuzrins a dispozucion, sins k' ces la åyénxhe a s' ocuper d' teres.
• fî e l' air ou fî incorporel: on fî k' c' esteut des droets eyet des mouvances, sins dominne di teres.

D' après les dvwers

On fî est on benefice (les mots sont sinonimes disk' a pô près l' 10inme sieke) d' on sovrin a on djuzrin; siconte di cwè, li djuzrin aveut des dvwers eviè si sovrin po pleur aveur li benefice do fî.

• Fî lidje: on fî dné conte èn omadje lidje, dj' ô bén ki l' djuzrin s' egadjive a sotni s' signeur dins tos les cas, et pa tos ses moyéns.
• Fî banret ou fî d' banire: li ci ki rçujhe on sfwait fî est oblidjî di forni ene banire (ene trope di sacwants tchivalîs eyet leus shûtes) cwand s' signeur lyi dmande.
• Fî d' coir: on fî lidje ki dmande li siervice militåre obligatwere eyet personel do djuzrin; l' årmumint complet dvèt esse apoirté på djuzrin, ou poleut esse diné på sovrin, sorlon li fî.

Les fîs lidjes ont aparexhou å 12inme sieke; divant çoula les djuzrins dvént tofer shure leu signeur po tot, mins a pårti d' adon, çoula n' est pus vraiy ki dins cwate cas.

D' après li schålance

D' après leu pôzucion dins l' schålance, les fîs estént lomés:

• Erî-fî: fî ki rleve d' èn ôte fî.
• Fî dominant: fî k' èn ôte endè rleve.
• Fî siervant ou fî mouvant: fî ki rleve d' èn ôte.
• Fî d' dignité: grand fî (principåté, dutcheye, conteye).
• Fî d' hôbert (ou d' tchivalî): signorreye avou on tchestea.

Mwaisses do fî

Po pleur aveur on fî i fåt esse on nôbe; mins viè l' fén del Moyinådje, les nén nôbes (mierdjins ou cminåltés) end ont accès, por ostant k' i paynuxhe li droet do franc-fî, ci droet, k' i fåt rpayî tos les vint ans eyet dins les eritaedjes, rivént normålmint å montant des rivnous d' ene anêye.

Transmetaedje do fî

Mågré ki l' prôpieté do fî soeye do signeur, les fîs ont di pus a pus stî veyous come estant do waslet eyet passant a ses zwers; mins nerén, li signeur wårdéve on controle sol transmetaedje des fîs ki rlevént da lu:

• tins del vinte d' on fî, li signeur riçuveut li quint, on cénkinme del valixhance, ki l' waslet payive po-z aveur li droet del vinde; si l' quint esteut payî pa l' atchteu et nén li vindeu, adon i gn aveut co li requint, dj' ô bén, on cénkinme do cenkimn (ça fwait 24% å totå)
• tins d' èn eritaedje, cwand l' eritî riprindeut l' fî i dveut eto l' «rilever», dj' ô bén payî l' rileve å signeur, çou k' esteut sovint li montant d' ene anêye di çou kel fî rapoirtéve. Après l' 13inme sieke, ci montant discrexha, et minme disparexhe po les dschindants direks.

Sacwants nos d' plaeces del Walonreye avou l' mot "fî"

• Fî Djoyé: no d' ene plaece di Viyance.
• So les Fîs: no d' ene plaece di Malåtchî.
• Sol Fî: no d' ene plaece di Francortchamp.