Fondreye (djeyolodjeye)
Ene fondreye (on dit eto on fondrî), c' est on grand trô, pus lådje ki fond, et avou des boirds a môde di falijhea, schavé pa l' aiwe di plouve dins des plaeces castinnixheuses.
El Walonreye, on lzès trouve aprume sol Calistinne e payis d' Couvén.
Li minme sacwè, e pus ptit va fé des mwaiyes.
Li mot "frondreye" egzistêye eto dins sacwants nos d' plaeces del Walonreye.
Les fondreyes ont stî lomêyes "abannet" e francès d' Beldjike des djeyologues di ç' payis la, a cåze d' ene flotche dins l' lijhaedje d' ene mape, pa J. Rahir; li mot vleut dire ebané bwès, on bwès metou a costé des fondreyes di Nîme.
Li mot fondreye a eto des ôtes sinses.
Provnance des fondreyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les fondreyes sont foirt corantes dins l' payis d' Couvén et Virwinvå. I s' ont fwait å terciåre. Adon, li payis esteut covrou d' såvlon, vinou avou l' mer. Les plouves ont passé houte do såvlon et cmagnî les rotches castinnixheuses. A des plaeces k' i gn a, li plafond etir d' on cåvlaedje a wagué djus, tot wårdant les såvlons avou bråmint do minrai d' fier divins. Ces minires la ont stî spoujheyes poy k' on-z a saetchî å fier dispu l' vî vî tins.
Dins ene modêye del fåve di l' araedjî tchesseu, li signeur di Viêpe, po pûnicion d' aveur tchessî l' djoû des åmes, tome dins ene fondreye avou si tchvå et ses tchéns.
Fôrmaedje d' ene fondreye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les plouves dismantchèt li gåz carbonike di l' air, et epoirtèt dins tere do seur carbonike (H2CO3). Sol castinne, ci seur la atake li tchåsse (CaO), po dner do carbonate di tchåsse (CaCo3), li soûmint des rotches castinnixheuses. Les deus ôtes prodûts di ç' reyaccion tchimike la sont l' aiwe, ki court evoye, et l' gaz carbonike, ki si svinte). Eto, li castinne si ctrawe, come on froumadje di Swisse. Si l' aiwe rescontere ene voenne del limonite (FeO), ça dene do carbonate di fier (FeCo3).
Cwand l' tere dizotrinne fourit griblêye di trôs, ezès trevéns do sgondaire, li tcherwåve tere a croûlé djus, et askepyî l' fondreye. Sovint, on-z î trovéve des minrais, aprume do fier. Pus tård, des trevéns tierçaires, les fondrîs s' ont rimpli avou do såvlon ki shofléve do boird del mer (ki n' esteut nén lon).
Eto, do tins des Ancyins Bedjes, on-z î a saetchî å fier, å såvlon, et a l' årzeye, et î astaler des bas-forneas. Dins les fondreyes, gn aveut todi bråmint des craheas d' Sarazin.
Les dierinnès minires ont staté diviè 1840.
Alére
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Alhonse Bayot : Les Abannets de Nismes et les dialectes; Les dialectes Belgo-romans, T. I. l° 1, 1937.