Fosse al diele

Ene fosse al diele, c' est ene cårire ou ene mene la l' on saetche al diele.

Èn ovrî d' fosse al diele si lome on dierleu.

Les fosses al diele sont des près-parints des cårires di cawolin.

Discrijhaedje d' ene fosse al diele

Beurs

Come dins les houyires, gn a on beur ki dischind metans a 36 metes. 22 metes pus lon, gn a on deujhinme beur po si e cas, et po vudî l' måle air.

Li beur dene so ene voye a-roye-di-cir, cåvlêye dins do bolant såvlon. Ele finixh pa ene tcherpinte, la k' on a on deujhinme beur, ki va d' biyaire dins tere, 18 metes pus bas.

Galreyes

Li galreye, sitançnêye avou des tronces di tchinne, moenne al taeye wice k' on saetche li diele. Ele fwait a pô près ût nouv twezes di long, on mete et dmey di hôt et l' minme di lådje.

Potche d' aiwe

Dizeu l' galreye, gn a l' potche d' aiwe, ki respond a del diele dedja rsaetcheye divant. Elle est returêye pa èn ewalpaedje di daegn, 1 mete sipès.

Maxhurea

Li maxhurea, c' est ene potche dins l' potche d' aiwe. Elle est fwaite di tcherbon d' bwès ki n' a nén parvinou a s' fé totafwait. Cwand l' mer s' a rsaetchî (trevéns tercires) elle a leyî des depots ki rshonnèt a del dråxhe. C' est noer, et gn a did tot ladvins: do såvlon, des caracoles di mer, do bwès, des fetchires. Tot ça a pouri la.

Usteyes des dierleus

• li grete, avou l' moxhe å dbout.
• li hawe
• l' «usteye»
• li yoyo

Accidints

• clapisse
• croûlaedje : cwand les bwès si spiynut.
• enaiwaedje : cwand on saetche del diele dizo ene basse, gn a des peteures ki s' fwaiynut. Ele tegnnut afeye èn an ou deus. Pu, tot d' on côp, ça bodje et ça croûle, et l' fosse est enaiwêye.

Dins les scrijhaedjes e walon

On rpoirtaedje so les fosses al diele a stî eplaidî dins l' gazete Li Chwès.

Li vicåreye d' on djonne dieleu est racontêye dins l' roman e walon da Hinri Matterne «Al fosse al diele» (2006).