Hosmint d' tere do Hawse (2023)

ôte måjhon d' pire findowe totoute Irhil

Li hosmint d' tere do Hawse (e-n amazir ⴰⵏⴷⵓⴷⵉ ⵏ ⵍⵃⵓⵣ, andodi n lḥoz) ou li stombixhmint d' tere Marakech-Asfi, c' est on tronnmint d' tere k' a-st avnou li 8 di setimbe 2023 on pô après 11 eures al nute dins l' Grand Atlasse (Marok).

oto d' ene famile di viziteus vinant d' Cazablanca

moskêye istorike, novelmint tote rifwaite, et k' tot a croûlé

tchape croûlêye d' ene plinne pîce (Talate n Yacoube)

Mwaissès dnêyes

Il a stî mzuré muzré a 6,8 sol schåle di Richter.

Gn a yeu des gros distrujhaedjes dins cénk provinces (Hawse, Marakech, Taroudane, Azilal, Chichawa). Mins li stombixhmint a stî rsintou disca Cazablanca.

Li miercorin a stî plaecî divins les montinnes del comene d' Irhil, e l' Province do Hawse. Mins on a pus djåzé d' Amezmiz å cmince, paski c' esteut a poirtêye d' oto di Marakech.

Gn a yeu on pô moens di 3000 moirts, eyet 50.000 dimorances croûlêyes u dislåbrêyes dins 2.200 viyaedjes et veyes.

Li response foirt rade di l' estat marokin, des soces di bénfjhance et des simpès djins, a stî préjheye tocosté.

• 
  li date ki n' serè måy rovieye
• 
  a Moulai Brahim, li londmwin
• 
  voye eviè Irhil, k' il a falou troes djoûs po disbleyî
• 
  Amerzeggan, onk des viyaedjes les pus distrûts (3 samwinnes après, les rwenes ont stî rsaetcheyes evoye)

Temognaedjes

Les temoens racontèt k' il esteu 11 eures et dijh, onze eures et cwårt.

Djusse divant l' kischoyaedje, on temoen raconte k' il a veyou des tchéns ki corént come des araedjîs tot hoûlant al moirt.

Il ont oyou on brut come on mårtea-pik ki bouxheut sol tere (dilé l' miercorin). Pus lon dins l' payis, come on gros camion ki baxhreut d' vitesse po passer so des cahossas.

E minme tins, ezès montinnes, les djins k' estént divant l' ouxh ont veyou ene bleuwe aloumire si spåde avå li stoelî. Les stoeles avént l' air di s' esprinde pu di s' distinde; di s' aprepyî pu di disparexhe.

Gn aveut bråmint des djins ki doirmént. Il ont stî sorprins dins leu måjhon.

Les viyaedjes k' i gn aveut co des djins ki woeyént ont yeu del tchance. Ces-ci ont stî vitmint distraper les cis k' estént reclôs dins les måjhons.

Dins les måjhons avou on toet di stramé, les djins estént rascovrous d' ene masse di tere. Si les schapeus arivént dins les 10 munutes a disgadjî les efants, i les schapént. Ôtrumint, il estént stofés.

Po les måjhons avou on toet d' beton, les djins si plént fé resserer pa les grossès tchapes k' avént croûlé. Ces-la plént co viker lontins dizo les trigus. Cwand l' tchape ni croûléve nén, ele astokéve les ouxhs et i faleut di l' aidance d' ådfoû po saetchî les recloyous foû.

Les viyaedjes les pus laidmint acsûts

Talate n Yacoube

Come si no el mostere, c' est on viyaedje basti dilé on revier (amazir ⵜⴰⵍⴰⵜ). Li fond d' tere, c' est do såvlon. Adon, on n' såreut fé les fondåcions so do deur. C' est po çoula ki les måjhons on croûlé come on tchestea d' cwårdjeus.

• 
• 
• 

li viyaedje d' Irhil

Loukîz a : Irhil (viyaedje)

Bastimints distrûts

Måjhons

Les måjhons d' mwelons et l' tchape di cimint ont assez bén tnou. Mins si les meurs estént flåwes, u s' il estént bastis sins stocaesse soûmint, li tchape vineut tote djus. Ôtrumint, gn aveut des creveures dins les meurs, aprume å rloyaedje avou les tchapes. Mins les djins reclôs dizo l' beton polnut co esse schapé, disca 3 djoûs après l' rascråwe.

Les måjhons d' pire, avu l' toet d' foite tere ont croûlé pår. Les djins et les biesses (li ståve î est sovint dizo l' coir di lodjisse) ont sofoké dizo tote li poûssire, et mori stofés, s' i n' estént nén radjournés dins l' cwårt d' eure.

• 
  måjhon d' mwelons, divanteure 2inme plantchî djus dresseye (Moulai Brahim)
• 
  måjhon distrûte et toetea di rlodjmint dilé Irhil
• 
  minme viyaedje, dierin meur
• 
  pareymint, måjhons tote e-n ene blesse
• 
  a Imin n Tala

Sicoles

Beacôp des scoles ont stî foû uzaedje, mågré k' elle ont mî tnou. Les efants d' primaire ont stî scolés dins des toeteas. Les cis do sgondaire evoyîs dins des veyes toprès (aprume Marakech).

• 
  pitite sicole a Irhil (viyaedje)
• 
  Coledje djusse basti (Ouddif, comene d' Irhil)
• 
  ôte sicole del minme comene, pus hôt, waire acsûte

Bastimints istorikes

Li grande moskêye di Tinmel, ki vneut d' esse rassonrêye tote nouve, a stî tote kischoyowe. Tot l' ådvins, k' esteut co dins les travos po mete li dierin fion, a pår wagué djus.

• 
  divanteure divant
• 
  divanteure après
• 
  pareymint, avou l' novele poite
• 
  ådvins, e 2015
• 
  e 2021
• 
  ådvins tot wagué djus, avou les hourdaedjes

Loukîz a : temognaedje do wårdeu del moskêye (e techeleyt, ratourné e walon)

Aida

Li londmwin minme do tronnmint d' tere, l' aida esteut apontyî, pal voye di totes les administråcions marokinnes. C' est l' årmêye k' esta l' prumire so les plaeces les pus retrôclêyes, avou les elicopteres. Dilé les viyaedjes les pus distrûts, les sôdårds bastixhît des toeteas. Ci fourit eto des medcéns militaires ki sognît les coixhîs.

• 
  toeteas des sôdårs
• 
  medcén d' l' årmêye sognant on malåde
• 
  elicoptere di l' årmêye epoirtant des coixhîs

Les comenes, les provinces et les redjons, k' ont tertotes des paileuses et des buldozers, s' ont metou e dvwer di rimete d' accion les voyes di montinnes k' estént côpêyes pås raboulas u pås croûlaedje des boirds di voye. Adonpwis, des ambulances, camionetes et des djipes po tcheryî l' aida et les coixhîs.

• 
  camionetes et citere a l' aiwe (Irhil)
• 
  ambulance tot ådzeu del montinne (Arg)
• 
  pareymint, vinant d' Taroudinne
• 
  djipe di pompîs (Irhil)

Bråmint des payis etrindjirs propôzît di l' aidance. Les prumîs arivés fourît les Espagnols et les Inglès, avou des tchéns cwereus des coixhîs co vicants et splinkîs divins les rwenes. Les Emirats Arabes Unis eyet l' Catar evoyît des contneus presses a siervi d' lodjmint dujhåve.

• 
  pompîs inglès dins les rwenes a Imi n Taala
• 
  sifwaitmint
• 
  cwårtî des aidants espagnols

Adonpwis, les djins di totes les veyes et gros viyaedjes do Marok ramexhnît di l' amagnî et des covtoes po-z evoyî ås rascråwés. L' aida esteut evoyî pa camionete u camion, ki håynént li drapea marokin u ene afitche «caravane di l' aida po les sinistrés».

Pareymint, des soces ou pår des mierdjins vinît di l' etrindjir avou d' l' aida, cwerant les plaeces metowes pus lon k' avént stî mescoyowes des prumîs arivaedjes.

• 
  toetea pol rashonnaedje di l' aida a Sidi Smayil (viyaedje des Douccala)
• 
  camionete avou l' afitche del caravane ås colis
• 
  camion rivnant d' awè stî dné d' l' aida e plinne montinne
• 
  li minme
• 
  camionete rashîte e l' Grande Dutcheye amoennant d' l' aida rashonné a Metz
• 
  Oto privêye poirtant d' l' aida dilé ene riskeuse falijhe
• 
  cossemaedje di l' aida d' ene soce
• 
  oto privêye poirtant d' l' aida viè l' dierin viyaedje avou on tcherå

Po les viyaedjes sins tidje po-z î aler, c' esteut des moultîs et les ågneus ki rtcherdjént les colis et les monter so les tiers pa des pazeas moultreces.

• 
  aida a tcheryî pa les ågneus viè les viyaedjes sins voye
• 
  moultîs presses a-z aler cweri l' aida a rtcheryî

Gn ava eto des sicolokes et des educateurs u edicatresses po sotni les efants, pår les cis k' estént divnou orfulins. Des djins k' i gn a avént eto sondjî d' apoirter des djouwets.

• 
  efants djouwant avou des aidantes djaponesses (campmint d' Ijoucak)
• 
  dinaedje di djouwets sol voye
• 
  pitit valet tot binåjhe avou s' mikè

Biesses di cinse dins l' hosmint d' tere

Dins les viyaedjes bastis so les tienes, li ståve est å raeze do dzo del måjhon, pu li coir di lodjisse est ådzeu. Adon, bråmint de biesses d' aclevaedje (gades, poyes, kékès vatches) ont peri stofêyes dizo les termints del croûlêye måjhon.

• 
  vatche sitofêye dins l' croûlaedje di si ståve
• 
  gades sorvicantes a Irhil rimontant a leu ståve metou foû do vî viyaedje
• 
  colons rcwerant après leu colebî

Rissôtaedje di sourds

Li londmwin do hosmint d' tere, å matén, les djins ont stî sbarêye di vey des sourdants a ses plaeces k' i gn aveut måy pont yeu. Les aiwes k' estént a setch (aiwe d' Agdemte pol comene d' Irhil (ⴰⵙⵉⴼ ⵏ ⵓⴳⴷⵎⵜ, asif n ougdemt) et l' Aiwe di Fisse (ⴰⵙⵉⴼ ⵏ ⴼⵉⵙ, asif n fis, oued N'fiss) restît plinnes tot d' on côp.

Çoula s' esplike på splincaedje des potches d' aiwes soterinnes pal pression di sorlevaedje del montinne.

• 
  rissôtaedje dins l' falijhe dilé Arg
• 
  rascodeuse d' aiwe di sourdon
• 
  rissôtaedje divins ene olivete dilé Amezmiz
• 
  ôte novea sourdant
• 
  co èn ôte, dins l' minme contrêye
• 
  èn ôte ki trevåtche li voye di Marakech å Tizi n Tess
• 
  li minme on pô pus hôt
• 
  Aiwe di Fiss, plinne, adon k' elle est cåzu setche a ç' såjhon la

Spitaedje e l' air di grossès pires

Foirt dilé l' miercorin do seyisse, a [[Alousse (Irhil)|Alousse, gn a des grossès pires k' ont stî pordjetêyes e l' air et ateri dins les vås sins hetches sol pindant des tienes.

• 
  les fritches mostrèt èn åbe siketé di ç' costé ci do tiene (nén tot croûlant tot do lon do pindant)
• 
  did la, li pire a ridé djus et sketer l' raiwire di beton
• 
  boket d' l' åbe siketé
• 
  grosse pire vinant d' ene cresse, avou li stok d' on bouxhon k' aveut crexhou dins ene creveure
• 
  did pus près
• 
  di l' ôte des costés
• 
  ôte grosse pire abatowe di l' ôte costé do rixhea, sins hetche al tere

Rilodjmint des djins

Totes les familes k' avént yeu leu manaedje croûlé u djusse crevådé ont rçû on toetea dins les 2 a 10 djoûs.

Gn a on subzide k' a stî vôté po li rbastixhaedje (130.000 dirams po les måjhons waguêyes-djus, 80.000 po les dbrôlêyes). Avou ça ki ces sinistrés la åront des cwénzinnes tos les moes (2.500 dirams), èn an å long, a cmincî do moes d' octôbe 2023.

Li rbastixhaedje si doerè fé sorlon les uzances d' årtchitecteure po payis.

• 
  toetea fwait al mwin (po s' lodjî les prumîs djoûs ki les voyes estént côpêyes)
• 
  èn ôte, a Timslah
• 
  pitite tinte di scours dilé ene måjhon waire acsûte (a Bedhaj).
• 
  campmint a Amezmiz
• 
  campmint a Irhil (viyaedje)
• 
  toetea do ministere
• 
  pareymint, a Tinmel
• 
  toetea diné d' ene soce privêye
• 
  toeteas a Agadir Oumara (Tagadirt)
• 
  panes å solea po dner on pô d' loumire del nute (Arg)
• 
  vicaedje dins on campmint: bari al tchôde aiwe (Irhil-viyaedje)
• 
  Raiwires (Amezmiz)

Alére

Lucyin Mahin Li hosmint d' tere do Marok, Li Rantoele 108 ivier 2023-2024, p. 4.

Hårdêye difoûtrinne

Racontaedje do hosmint, djoû après djoû, tot respondant a des emiles