Tchén
Li tchén aschoûtez lu (u aschoûtez lu u /ʧɛ̃/), c' est ene biesse ås tetes, magneuse di tchå, k' a stî aclevêye dispu lontins.
Sincieus no d' l' indje : Canis lupus familiaris
Motlî
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li frumele si lome ene lexhe (eto, ene tchene). Les djonnes des tchinots u biesmint, des djonnes di tchén.
On tchén ki n' a pont d' mwaisse est lomé on "tchén d' corote".
Provnance
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li tchén provént do leu, ki s' lome eto sincieuzmint Canis lupus.
Discrijhaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Pout esse ricnoxhou pa ses passêyes, diferinnes des cenes d' on rnåd.
Ovraedje et siervaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li tchén sieve po wårder les måjhons, les biesses (tchén d' bierdjî, tchén d' vatche) u come kipagneye des djins.
I pout eto saetchî des atelêyes (tchén d' tcherete, tchén di sclide).
Dins sacwants payis come li Chine u Corêye nonnrece, on l' acleve po s' tchå.
C' est eto ene biesse di labo.
Raeces di tchén
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Loukîz a : «Djivêye des raeces di tchén»
- tchén d' vatches
- bouvtî des Flandes
- tchéns d' bierdjî
- tchén-bessi
- tchén-leu
- bierdjî almand
- bierdjî bedje (inte di zels li Malinwès)
- tchén d' tchesse
- brake
- tchén d' terî
- fok
- tchén d' wåde
- bouldogue
- tchén di cpagneye
- tchén-milou
Mopliyaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li lexhe va a tchén deus côps so l' an. Adon, gn a ene miete di sonk ki sûne di s' nateure. Ele dimeure e tcholeur ene cwinzinne di djoûs, mins gn a k' les dierins ût djoûs la k' elle acceptêye li måye. Ele dimeure prindåve tote cisse termene la. Dabôrd, ele pout esse plinne di deus u troes måyes diferins.
Ele va 62 djoûs.
Cwand ele fwait les djonnes, on dit k' ele tchintêye. Si elle a yeu ene peclêye di tchinots, on dit, dins l' lingaedje corant k' elle a racatchinté.
Kitchinaedje des tchéns
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les tchéns d' tcherete estént sovint må sognîs, po çou k' i travayént.
Les tchéns d' corote estént sovint kitchinés des efants. On lzî emantchive des tchesse-cawe. Udonbén, les neyî pol plaijhi.
Dins bråmint des payis, i dvèt esse apicîs des tchampetes et epweznés.
- Alére:Li Houlot (Dieudonné Salme) pp. ....
Maladeyes des tchéns
[candjî | candjî l’ côde wiki]- må d' araedje
- maladeye di Carré
- tîfusse do tchén
- viers des boyeas
- vier solitaire do kisse idatike
- vier solitaire do tchén ås pouces
- ronds viers do tchén
- forrimplixhaedje des glandes di l' anusse
- Siplawnaedje del hantche
Motlî walon des tchéns
[candjî | candjî l’ côde wiki]Loukîz todi a : J.J. Gaziaux, Des gens et des bêtes, p. 263-267.