Tchén

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « tchén », loukîz cial.

Tchén croejhî bierdjî bedje

Li tchén ^{aschoûtez lu} (u ^{aschoûtez lu} u /ʧɛ̃/), c' est ene biesse ås tetes, magneuse di tchå, k' a stî aclevêye dispu lontins.

Sincieus no d' l' indje : Canis lupus familiaris

Famile : tchinidîs.

Motlî

Li frumele si lome ene lexhe (eto, ene tchene). Les djonnes des tchinots u biesmint, des djonnes di tchén.

On tchén ki n' a pont d' mwaisse est lomé on "tchén d' corote".

Provnance

Li tchén provént do leu, ki s' lome eto sincieuzmint Canis lupus.

Discrijhaedje

Rimetaedje des passêyes d' on tchén (1) ås cenes d' on rnåd (2)

Pout esse ricnoxhou pa ses passêyes, diferinnes des cenes d' on rnåd.

Ovraedje et siervaedje

Li tchén sieve po wårder les måjhons, les biesses (tchén d' bierdjî, tchén d' vatche) u come kipagneye des djins.

I pout eto saetchî des atelêyes (tchén d' tcherete, tchén di sclide).

Dins sacwants payis come li Chine u Corêye nonnrece, on l' acleve po s' tchå.

C' est eto ene biesse di labo.

Raeces di tchén

Loukîz a : «Djivêye des raeces di tchén»

• tchén d' vatches
  • bouvtî des Flandes
• tchéns d' bierdjî
  • tchén-bessi
  • tchén-leu
  • bierdjî almand
  • bierdjî bedje (inte di zels li Malinwès)
• tchén d' tchesse
  • brake
  • tchén d' terî
  • fok
• tchén d' wåde
  • bouldogue
• tchén di cpagneye
  • tchén-milou

Mopliyaedje

Li lexhe va a tchén deus côps so l' an. Adon, gn a ene miete di sonk ki sûne di s' nateure. Ele dimeure e tcholeur ene cwinzinne di djoûs, mins gn a k' les dierins ût djoûs la k' elle acceptêye li måye. Ele dimeure prindåve tote cisse termene la. Dabôrd, ele pout esse plinne di deus u troes måyes diferins.

Ele va 62 djoûs.

Cwand ele fwait les djonnes, on dit k' ele tchintêye. Si elle a yeu ene peclêye di tchinots, on dit, dins l' lingaedje corant k' elle a racatchinté.

Kitchinaedje des tchéns

Les tchéns d' tcherete estént sovint må sognîs, po çou k' i travayént.

Les tchéns d' corote estént sovint kitchinés des efants. On lzî emantchive des tchesse-cawe. Udonbén, les neyî pol plaijhi.

Dins bråmint des payis, i dvèt esse apicîs des tchampetes et epweznés.

Alére:Li Houlot (Dieudonné Salme) pp. ....

Maladeyes des tchéns

Pådje a pårt po les maladeyes des tchéns

• må d' araedje
• maladeye di Carré
• tîfusse do tchén
• viers des boyeas
  • vier solitaire do kisse idatike
  • vier solitaire do tchén ås pouces
  • ronds viers do tchén
• forrimplixhaedje des glandes di l' anusse
• Siplawnaedje del hantche

Motlî walon des tchéns

Loukîz todi a : J.J. Gaziaux, Des gens et des bêtes, p. 263-267.