Li houlot (roman)

Li houlot (sortitré e francès roman historique wallon; scènes de la vie, us & coutumes, et transformations du quartier d'Outre-Meuse), c' est on roman e walon sicrît pa Dieudonné Salme, ey eplaidî pa Vaillant-Carmanne e 1888.

Li mot houlot, c' est ene disfondowe di "coulot", dins l' sinse di "racoulot" (dierin efant d' ene grosse famile).

C' est l' prumî roman måy sicrît e walon, come on l' esplike divins l' adrovaedje. Divant çoula, come live di prôze e walon, n' aveut ki les contes da Magnée.

C' est ene sôre di roman istorike, veyanmint kel sipoûle si passe a Djudla-Mouze diviè 1830, dabôrd a on moumint kel romantî n' a nén plou cnoxhe. Mins s' a-t i bråmint pormoenné avårla diviè ls anêyes 1850.

L' adrovaedje est da Albin Body (e francès)

Gn a on long dicåçtaedje po l' eplaideu, Vaillant-Carmanne

Les pus målåjheys mots sont ratournés e francès e pî-note.

Dicåçtaedje

A Monsieu H. Vaillant-Carmanne,

Camaeråde,

Èn Inglès, on tuzeu, a rmetou les cis ki peuplèt l' monde a ene inme di bire. Li dzeu, a-t i dit - li schoume - ni våt rén. li dzo - li fondreye - våt co moens. Gn a vormint ki l' mitan - li bire - ki soeye bon.

Ebén, dj' a l' minme idêye ki lu. Ci n' est nén l' ritche, ci dzoûhî ki mourreut d' fwin s' I n' vineut å monde avou des rintes; c' est co moens l' waltrouyeu, ci hait-l'-ovraedje, k' on pout aconter. Ces-la s' heyèt come li pesse; li prumî pask' il est oblidjî, po n' nén dire foircî d' etertini l' ôte avou ses åmonnes; li deujhinme, pask' I s' croet l' droet do viker so blanc poes, tot s' croejhlant les bresses come li prumî.

On n' vos såreut rmete a nouk di ces deus la. Å contråve, vos estoz onk des cis ki fjhèt leu profit do spot ki dit :

Sins poenne

Ni vént avoenne

Dji vs fwai don l' dicåce di mi ptite saye, paski, tot parey ki m' houlot, ci n' est k' a vos bresses, a vos bounès idêyes, et a vosse volté di parvini, ki vos dvoz esse çou ki vos estoz divnou.

Dji sai k' ele vos ahåyrè, tote schayete k' elle est. Vos estoz trop sincieus po n' nén sepi ki ci n' est k' bea di vni do bas, cwand on s' eleve sins brognî avou l' oneur.

Lidje, li 11 di djulete 1887.

Corwaitaedje tecnike

Croejhete

Li croejhete walone n' a nén co stî bén mostrêye pås soces di scrijheus. Ça fwait k' on nel ritrouve nén todi.

prono coplemint nén todi metou dvant l' aidant viebe.
eployaedje do codjowant infinitif : Ele fwait les tåtes di si ome, et mete divant lu l' assîte avou l' dresseye, on ptit boket d' tchaeke sôre (p. 78)
plaeçaedje di l' addjectif : addjectifs di coleur "complikés" metous padrî a môde francesse :

ene trécmuze coleur clawson a ptits pikets noeråsses (on ricmandreut asteure "ås ptits noeråsses pikets").

Moennaedje del sipoûle

L' aprestaedje (les bokets istorikes) trinne lontin. On n' fwait cnoxhance avou les persounaedjes k' al pådje 67.

Li mwaisse persounaedje, li Houlot, dabôrd, ni vént å monde k' al pådje 118.

Bokets istorikes et eciclopedikes

Onk des interesses do roman, å djoû d' ouy, c' est les racsegnes istorikes et eciclopedikes k' on-z î pout ramexhner.

L' istwere di Djudla-Mouze : les rowes diviè 1830, et leu candjmint disk' e 1888 (pp. 13-21)
Sacwants caracteres di djins et les accints do walon did la (pp. 23-27)
Les assôts d' danse (pp. 29-31)
Les assôts d' tchant (pp. 33-39)
Les bals al lamponete (pp. 41-50)
Les marionetes da Kontî, avou on long discrijhaedje del djowe del passion (pp. 51-65)
Discrijhaedje del måjhone des eros (pp. 67-72)
Ovraedje d' ene saedje-dame e 19inme sieke (pp. 117-118)
Li guere d' Espagne et les dierinnès zafes da Napoleyon Bonapåre (pp. 147-159)

L' ortografeye

C' est on sistinme di dvant Feller. On boket do live (p. 150) :

Po çou qu' c'est d’ nos autes, nos r'payîs bin chîr les quéques bais joûs qui n's avîs passé qwand nos herchîs nosse palasse avâ les pavaies, qui ns' estîs fîrs d'esse fislés comme des officîs et qui ns' fîs l' faro d'vins les taviennes!

(Po çou k' c' est d’ nozôtes, nos rpayîs bén tchir les kékes beas djoûs ki ns avéns passé cwand nos hertchéns nosse palasse avå les pavêyes, ki ns esténs firs d' esse fiçlés come des oficîs et ki ns fijhéns l' faro dvins les tavienes !)

L'Empèreur, qui n' dimanéve mâïe cou so hamme nin pus qu' Sav'tî qui rène, féve è ç' moumint là li guérre à l'Espagne, et on nos èvoya, vèyéve, è ç'mâdit payîs qui deut esse près wèzin d' l'infer, téll'mint qu'il y fait stoff. Li solo, c'est des plonk' fondou, et les treus qwârts di nos autes y attrappît l' korinse.

(L' Impreur, ki n' dimaneut måy cou so xhame nén pus k' Savtî ki rene, fijheut e ç' moumint la li guere a l' Espagne, et on nos evoya, veyoz vs, e ç' mådit payis ki doet esse près vijhén d' l' infier, télmint k'il î fwait stof. Li solo, c' est do plonk fondou, et les troes cwårts di nozôtes î atrapît l' corince.)

Mâgré çoulà, tant qu'on n'eûrit à fer qu'à l' troupe, on l'ava vite maistri ; totes les feies qu'elle si trova bâbe à bâbe ayou les Français, elle ava n' dilouhe à. n'nin s'enn' è fer n' ideie ... On n'coréve nin vite assez po l' raskûr: mi réjumint dinna saqwantès feies, j'enn'è sés don n' saqwè. Finâl'mint, les Espagnols fourît battous à plate costeûre qwand ns' arrivîs d'vant Madrid, leu veie capitâle, comme si vs' dîrîz Brusselle è Braibant.

(Mågré çoula, tant k'on n' ourit a fé k' a l' trope, on l' ava vite mwaistri ; totes les feyes k' elle si trova båbe a båbe ayou les Francès, elle ava ene diloujhe a n' nén s' endè fé ene idêye ... On n' coreut nén vite assez po l' racsure : mi redjimint dina sacwantès feyes, dj' endè sai don ene sacwè. Finålmint, les Espagnols fourît batous a plate costeure cwand ns arivîs dvant Madrid, leu veye capitåle, come si vs dirîz Brussele a Braibant.)

Hårdêyes difoûtrinnes