Napoleyon Bonapåre

Èn årtike di Wikipedia.
si portrait (1812)
ses årmureyes, avou l' aigue
Caricateure di 1814 ki mostere les tchîfs d' Estats di l' Urope ki djouwnut avou Napoyeon, come si ça sereut ene tourpene

Napoleyon Bonapåre[1] u Napoleyon prumî[2]; ucobén, e l' fén do 19inme sieke, li vî Napoleyon[3], ci fourit li prumî impreur di France.

Biyografeye[candjî | candjî l’ côde wiki]

Il a skepyî li 15 d' awousse 1769 a Ajaccio, el Côsse, ey a morou li 5 di may 1821 a l' Iye Sinte-Elinne.

El Walonreye, i continouwrè li redjime francès.

E 1802, i s' racmoidrè avou l' Påpe, et siner l' Concordat. Et shuvanmint, mete ene ahote al margaye inte les curés djureus eyet ls ôtes.

E 1803, do 9 di djulete å 5 d' awousse, i vént e voyaedje oficir e l' Beldjike, divnowe francesse. I passe pa Nameur (on li rçût pa ene lûte di schaesseus)[4] et finixh a Lidje.

Li 18 di may 1804, i s' fwait lomer «impreur des Francès».

I va amonter l' Grande Årmêye, et s' aler bate dins tote l' Urope, disconte des Holandès, des Inglès, des Otrichyins, des Rûsses, des Prûsyins, des Espagnols. Il aveut dins l' epinse d' elzî apoirter l' liberté siconte des rwès l' elzès spotchént. Mins gn aveut k' lu ki tuzéve insi. C' est çk' on veya bén al guere d' Espagne, la k' c' est l' peupe ki lûta conte les Francès, e-n ene sôre di gueriya.

Dins bråmint des batreyes, gn aveut des Walons des deus costés : des cis avou ls Otrichyins, come li conte di Latour, et des ôtes, egadjîs volontaires, avou Napoleyon. Inte di zels, Tchårlî Djambe-di-bwès.

Po-z ecwårler ses tropes, i va vinde li Louwiziane ås Amerikins. Ci fourit l' pus grand martchî d' atchtaedje di teres di tos les tins.

Å cmince, i wangna mwintès batreyes. Mins li djoû k' i vla ataker les Rûsses dins leu payis, e plin ivier, tot lyi tourna l' cou. Et ci fourity l' Berezina (1812). I fourit plouzé, ey evoyî a l' Iye d' Ele (1814). Adon, li Walonreye va esse metowe avou l' Rweyåme Uni des Bas Payis.

Mins Napoleyon parvénrè a steper evoye, ey a ratropler ene novele årmêye e 1815. Les Aloyîs (Otrichyins, Prûsyins, Inglès) si rapoûlnut co on côp. Gn a ene prumî dispoûslêye Li mwaisse batreye si fjha a Waterlô. Et Napoleyon ramassa ene dôpinne.

I fourit evoyî ås ziverkôfs (Iye Sinte-Elinne), la k' i dihota.

Sôdårs et redjimint walons da Napoleyon[candjî | candjî l’ côde wiki]

Politike linwistike da Napoleyon[candjî | candjî l’ côde wiki]

I meta e-n alaedje ene politike linwistike la k' tertos diveut djåzer l' francès.

E l' Walonreye, il askepia les "coledje napoleyonyins", la k' tos les efants des bordjoes alént studyî. C' est don zels ki, e 1830, vont mete li francès naturelmint come lingaedje oficir del Beldjike, poy ki c' esteut e francès k' il avént studyî totes les novelès lwès.

Sifwaitmint, ezès Bas Payis, i vola k' les Holandès djåzénxhe francès. C' est kécfeye po s' rivindjî d' çoula ki Wiyåme d' Orandje vola k' les Bedjes cåzénxhe holandès, tins k' i fourit mwaisse el Beldjike.

Rimanances da Napoleyon el Walonreye[candjî | candjî l’ côde wiki]

canon do tins d' Napoleyon

Napoleyon a leyî bråmint des sovnances el Walonreye:

Dins les belès-letes e walon[candjî | candjî l’ côde wiki]

  • Dins Li pantalon trawé, li raconteu s' aveut-st egadjî dins l' årmêye di Napoleyon, et pårticipé al campagne di Rûsseye.
Vos sovnoz vs bén, Linåd, m’ tcher camaeråde
Do fameus tins do grand Napoleyon,
Ki nos rivnéns tot stourdis del salåde
Ki les Cozakes nos dnît a côps d’ canon ?
Et a l’ mwairreye, li Prumî Consul, avou ses mwaisses sôdårds, deus d’ ses doets so s’ vinte etur deus botnires di s’ djilet, rît dins… s’ båbe e veyant nos tayons spotchîs come des sorets.[5]
  • dins onk des romans Joseph Calozet, onk des persounaedjes a stî a Madrid avou Napoleyon.
  • Dins Li houlot, on dene bråmint des esplikêyes sol minme campagne d' Espagne, et l' gueriya k' a shuvou.

Alére[candjî | candjî l’ côde wiki]

  • D. Salme; "Li houlot"; Les tchesseus d' Aremberg (et) les zafes do vî Napoleyon (p. 147-161).

Hårdêyes divintrinnes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Hårdêyes difoûtrinnes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Sourdants et pî-notes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Commons
Commons
I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou Napoleyon Bonapåre .
  1. come prononcî e walon, di s' vraiy no "Napoleone Buonaparte", rifrancijhî "Napoléon Bonaparte"
  2. E203 a «aik»
  3. po fé l' diferince avou Napoleyon III.
  4. Edouard Thirionet, Les schaesseus.
  5. Li Ban-cloke, l° 1, 1910.