Lursete
Li lursete (u: li daru, u: li mazowår, u: l' irlope), c' est ene biesse ki n' egzistêye nén, mins k' on fwait acroere k' elle egzistêye a des djins d' doûce creyance, a des etrindjirs u a des efants.
Les mots «lursete» et «irlope» sont dandjreus fwaits a pårti des nos walons do lurson (lurson + linete = lursete; irson ki galope = irlope.
Cotoû et såme
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li racontaedje sol lursete si fwait sovint al shijhe, u dins les cåbarets.
Li raconteu dene todi li no d' on tchesseu do viyaedje ki vént d' end apicî ene.
Les cis k' î creyèt si dmandnut inte di zels si c' est ene biesse avou des plomes u des pwels, u des crins u des soyes. Est ç' kele rishonne a èn oujhea, come ene coirnaye, u esse del coleur des pierots u des agaesses. Ubén a-t ele li cogne d' ene coloûte u d' ene rinne.
Li dierinne såme des conteus d' fåve, c' est d' djouwer ene kénte ås schoûteus ki sont d' doûce creyance. Gn a deus sôres di mwais toû, a l' assulon del djeyografeye do payis :
- Dins les payis ås grands bwès, on va avou l' ci k' on vout djonde po tinde al lursete. On l' leye tot seu å fén fond do bwès, après aveur catourné pår. Nosse djin ratind on long moumint, houke et houpler après ses "camaerådes". Pu s' rinde bén conte k' ele s' a fwait emantchî. Et sayî di rtrover si tchmin. So ç' tins la, les soçons sont ki xhaxhlèt et xhiner l' boubiet å cåbaret.
- Dins les payis d' plins, on fwait on trô padrî ene håye, et mete on stron å fond, et l' ricatchî avou on saetch u des coxhes. On dit å båbimene d' apicî l' biesse ki s' a fwait prinde, et i s' va ebrener. Et s' rinde conte k' i s' a fwait djonde.
Les lursetes sont bén cnoxhowes el Hesbaye ey å Condroz; li mazowår, c' est l' biesse do Bork, l' irlope egzistêye (po rire) so Smwès; li daru, on l' tchesse dins l' Tchestrolès ey el Gåme.
Li mot "daru" est spårdou totavå l' France eyet l' Swisse, pus sovint so l' alomåcion : dahu. On vout k' ça soeye purade ene biesse di montinne, a môde di boctin. Mins, el Hôte-Viene (France), metans, on dit k' i gn a des darus des plins a costé des darus des tienes.
Li minme fåve d' ene biesse ås plomes et ås pwels est racontêye dins bråmint des payis. Les mots po lomer li forveyowe biesse sont sovint on spotchî aplacaedje di deus nos d' biesses. Metans : jackalope, ci sereut on jackrabbit (live) et ene antilope. Noste irlope pôreut esse insi on irson-antilope. Ubén, on irson-linote, et nosse lursete, dabôrd, on lurson-linete (poy k' on n' sait nén si l' biesse a des ploumes u des pwels).
Li fåve est a mete dins l' categoreye "couyonådes" dins li rindjmint da Aarne et Thompson.
Alez s' vey e splitchant motî po des linwincieusès racsegnes so les mots lurcete, mazowår, daru, irlope.
Egzimpe di contaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]- L' apiçaedje d' ene irlope
- Ça s' passéve, la pus d' 150 ans.
- Des cpagnons s' avént ståré dins deus u troes viyaedjes, po travayî a ene novele rote k' on fjheut avår la.
- Et a l' nute, etot s' amuzant e cåbaret, i passént l' tins come i plént e djouwant et e buvant.
- On racontéve, ås longuès shijhes d' ivier, cwand l' nive esteut bén edjalêye, ki, tenawete, on pleut co vey et etinde les leus k' avént rpassé l' Rin po rivni par ci.
- E cåbaret do Scoirné Boû, eyu çki tos les tchminåds s' rashonnént, on fjheut on bea derame et bråmint do brut.
- Djustumint, on djoû u deus dvant, on-z aveut egadjî la ene novele meskene, télmint biesse k' ele waitive li ci ki cåzéve sins rén comprinde.
- Å dbout d' on djoû u deus, cwand les buveus ont yeu bén veyou cwè, i lyi ont dit:
- « Schoûtoz, m' feye, dji vs dinrans deus francs dvant di cmincî et vos nd åroz co ostant cwand ça serè fini. Et vla çki fårè fé : vos savoz bén k' les djins did ci et co des ôtes ossu cåzèt foirt di l' irlope. Dji nd avans djamåy pont veyou et dj' endè vôréns bén vey ene. »
- Li comere, k' aveut ene cwénzinne d' anêyes, a metou deus u troes djoûs po comprinde çou k' i vlént. Al fén, elle a dit k' oyi, mins tot djhant:
- « Vos vénroz avou mi et vos dmorroz nén lon, po m' vini dner on côp d' mwin, s' i fåreut. »
- Les ôtes lyi ont prometou, pu il ont bouxhî l' martchî djus.
- I lyi ont dit di s' mete e rote, k' i l' alént shuve. C' esteut dviè ût eures a l' nute.
- « Et mes deus francs ?» dit-st ele li gamene.
- « Vos ls åroz ! », k' il ont dit.
- « Si dji n' a nén mes sôs do côp, dji rintere å cafè.. »
- Il ont fwait ene coleke etur zels et il ont yeu bén do må a raglener çk' i lzî faleut, et i lyi ont dit:
- « Mareye, vos savoz bén kel biesse si leye todi atraper pa ene bele djonne comere. C' est l' cas por vos ! Vos prindroz ç' saetch la, vos l' ténroz å lådje. ...
(vîs cayés da G. Lucy; la kel fåve n' a nén stî fineye. Mins on-z advene ki c' est l' rexhowe avou les strons å fond do saetch.)
Des biesses come les lursetes, foû payis
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Li Wolpertindje, del Bavire (e francès)
- Li såvadje haguisse, des Scôswès (e francès)
- Li "Djacalope", des Amerikins (e francès)
- Li "Skvader" des Suwedwès (e francès)
Alére
[candjî | candjî l’ côde wiki]A. Doppagne : "Esprit et génies du terroir, p. 128-133.