Neute Teritwere di Moresnet
Moresnet ou li Neute Teritwere di Moresnet fourit, di 1816 a 1919, on ptit estat uropeyin, d' a pô près 3,5 km², k' egzistéve a pårt paski ses deus vijhéns (li Prûsse poy l' Almagne d' on costé, les Bas Payis poy li Beldjike di l' ôte) sel disputént. On cossina eternåcionå decida k' adon ça n' sereut da nolu eyet esse administré pås deus vijhéns eshonne.
I s' trovéve tot å Levant des redîmés payis d' asteure, a nonne (et djondant) do pont wice ki les fontires inte les Bas Payis, l' Almagne eyet l' Beldjike si rcôpèt.
Askepiance
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Al Påye di Wîne di 1815, après l' tcheyaedje di l' impire da Napoleyon, les frontires e l' Urope ont stî pår ricandjeyes po s' adapter al novele balance des foices e l' Urope. Ene di ces frontires la, c' esteut l' cene inte li novea Royåme des Bas Payis eyet l' Prûsse. So cåzu tote si longueur, les deus costés estént d' acoird, la k' li frontire shuveut des vîs aroyaedjes; mins åtoû d' Moresnet i gn ava-st ene margaye. Bråmint di cåze del mene di zénk Vieille montagne/Altenberg (Viye Montinne), metowe etur les viyaedjes di Moresnet et Neu-Moresnet (Noû Moresnet). Come di djusse, les deus payis volént aveur cisse fosse la rén k' por zels.
E 1816 èn mitan-voye fourit trovêye: li viyaedje di Moresnet lu-minme sereut olandès, li Noû Moresnet dimanreut-st el Prûsse, eyet li mene di zénk eyet l' viyaedje di Kelmis djondant, divénrént on Neute Teritwere administré pås deus payis, disk' a tant k' ene ôte rexhowe fouxhe trovêye.
Å cmince, li teritwere esteut govierné pa deus comissaires royås lomés pa tchaeke des deus manaedjeus-eshonne. Mins avou l' tins, gn ourit on mayeur ey on consey di dijh djins, li mayeur — k' esteut eto come li tchîf di l' Estat — esteut lomé pås deus comissaires; ça fwait kel teritwere esteut foirt libe, on pô come ene franke tere del Moyinådje.
Li novea teritwere, di 334 ha, aveut-st a pô près l' cogne d' on triyingue. A nonne avou onk di ses costés sol mwaisse voye di Åxhe a Lidje; li mene di zénk esteut djusse a bijhe del voye.
Les deus ôtes costés alént viè Bijhe tot s' radjondant disk' Vaalserberg.
Cwand, e 1830 li Beldjike si dislaxha des Bas Payis, li viyaedje di Moresnet divna bedje, eyet ci fourit li Beldjike ki prinda l' tchedje di co-manaedjeu, mågré ki les Bas Payis n' ont måy formelmint passé l' mambornance di Moresnet.
Li vicåreye dins l' teritwere di Moresnet esteut dominêye pal mene di zénk, k' esteut l' prumî eployeu, et k' assaetchive bråmint d' ovrîs des deus payis djondants ki vnént acrexhe li populåcion d' oridjene; mins nerén li nombe di djins n' a måy sitî pus d' 3.000.
Li fwait d' esse on teritwere "neute" aveut des avantaedjes, etur zeles li fwait d' aveur des bassès tacses eyet pont d' droets d' douwane po l' abagaedje des martchandijhes a pårti des deus payis vijhéns, eto, les pris estént pus bon martchî. Li pupårt des siervices, come li posse, estént pårtaedjîs inte li Beldjike eyet l' Prûsse (d' ene manire ene miete come Andore). Li populåcion "neute" native aveut eto l' tchuze di dins ké payis fé s' siervice militåre ou po çou k' est del djustice. Li mwais costé d' çoula c' est k' les djins do teritwere estént veyous come estant sins payis et n' avént nén l' droet d' aveur ene årmêye da zels.
Discrexhance
[candjî | candjî l’ côde wiki]Cwand l' mene si spoujha, e 1885, on cminça a doter ki l' teritwere di Moresnet pôreut continouwer a viker del minme manire sins l' mene. Sacwantès idêyes fourît-st atåvlêyes po rinde li Moresnet ene intité co pus dislaxheye, come di fé on casino ou on siervice di posse avou ses prôpès timbes, mins cisse dierinne idêye fourit metowe a l' abat på govienmint locå. Li pus rmårcåve iniciative fourit atåvlêye på Dr. Wilhelm Molly, ki voléve fé do Moresnet li prumî Estat å monde a-z eployî l' esperanto come lingaedje oficir, eyet lomer l' payis Amikejo (plaece di l' amisté), avou come tchant nåcionå ene måtche en esperanto do minme no. Mins li tins esteut conté pol pitit teritwere.
Ni l' Beldjike nerén l' Prûsse n' ont måy abandné leus rclamaedjes di prôpieté sol teritwere, eyet åtoû di 1900 li Prûsse — après kel Beldjike rifuza d' discuter so li statut do Moresnet — divna pus hagnante, alant disk' a fé des sabotaedjes eyet des blocaedjes administratifs.
E 1914, å cmince del prumire guere daegnrece, l' Almagne evayixha l' teritwere di Moresnet, eyet l' anecser e 1915. Li neutralité do teritwere n' egzista pus.
Après l' guere, li Traité d' Versailles di 1919 va mete fén po d' bon al "neutralité timporaire" k' aveut stî decidêye cint ans pus timpe, tot decidant ki l' teritwere, avou on boket del Prûsse (les redîmés payis) serè dné al Beldjike, ki s' trovéve do costé des wangnants del guere, dismetant ki l' Almagne l' aveut pierdou.
Tins del deujhinme guere daegnrece, li teritwere, avou tot l' restant des bans tîxhon-cåzants des redîmés payis, vont esse ranecsés pa l' Almagne, disk' e 1944.