Maladeye del bleuwe linwe
Li maladeye del bleuwe linwe udonbén five å catåre des bedots, c' est ene maladeye des bedots cåzêye pa on virûsse k' est poirtêye pa des picrons.
C' esteut ene maladeye des payis d' Afrike et del Mîtrinne Mer (inte 40 et 35 digrés Nôr). Mins e 2006, elle a acsût l' Walonreye, et s' î spåde, k' on n' s' î atindeut nén. Et rascråwer les bovrins eto. C' est la k' i ava des grossès pietes.
Rascråwant virûsse
[candjî | candjî l’ côde wiki]C' est on virûsse a ARN del famile des Reyovirûsses, lomé Orbivirûsse. N a al boune 24 diferinnès sôres, ki n' si waerantixhèt nén (u waire) d' ene a l' ôte.
Rascråwaedje et stramaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Pol minêyolodjince, i fåt bén vey dins tchaeke payis, li moumint et les plaeces ki les picrons si mopleynut. C' est sovint al fén d' esté et å waeyén-tins. Come di djusse, les biedjreyes metowes dilé les vevîs et les aiwes, cropante u corantes, sont pus åjheymint djondowes.
Inte les minêyes, li virûsse dimeure vicant dins l' coir des vatches et des gades kel vont rispåde ås bedots pal voye d' ene hagneure di picron. Did la, li må si håynêye d' ene plaece a l' ôte pås malådès biesses et çou ki les aduze, djins, biesses et usteyes.
Li rascråwance et di 5 à 10 åcint des bedots d' on tropea. Li morance n' est ki di 1 à 2 åcint. Ele pout esse bråmint pus foite cwand l' maladeye arive dins on payis pol prumî côp. Insi so 120 vatches dins ene cinse di Tchespire, e 2007, 26 ont tapé l' vea, et 6 n' ont nén ristî plinnes (timprou fordjetaedje). Gn a yeu 3 biesses di crevêyes.[1]
Cwand l' maladeye arive pol prumî côp dins on payis,
Senes del maladeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Ås bedots
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les senes del maladeyes sont sol muzea (des schaveures pu des crapes), dins l' nez (sipesse nåze, ki ristope les narenes), et dins l' boke (li linwe divént tote bleuwe).
Gn a del five å cminçmint, mins ele pout esse ritoumêye cwand les ôtes sintomes arivnut.
Les bedots ki sorvicnut après 3 djoûs ni crevront nén. Mins ele vont amwinri pår et metront des moes por rprofiter.
Mins les senes del maladeyes polèt esse foirt diferins d' ene minêye et d' ene hiede a l' ôte. Pacô, gn a les biesses ki clepèt cråndimint. Ça pout esse paski li boird des ongletes est tot efouwé. Mins eto pask' i gn a des ptits sonnaedjes et des taetches di necrôze sitramés dins totes les tchås do coir. Des ôtes côps, on-z a on houzaedje des orayes, des lepes, et di tote li tiesse et do do hatrea.
Ås bovrins
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Çou k' est l' pus corant, c' est des clepaedjes, mins gn a nou må ås ongletes. Adonpwis, des crapes sol muzea, et pa des côps dins les narenes, ki polnut sonner.
Li maladeye est pus laide po les biesses ki sont må sogneyes. Ele polèt freyî di 100 kg et co hay.
Les biesses fordjetnut, des côps a ene troejhinne di moes, des côps a set ût moes, [2]
Diferinces avou les ôtès maladeyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Ås bedots
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les bedots polèt eto atraper l' cocote, mins cisse maladeye la passe docô d' ene biesse a l' ôte, et epestiferer les bovrins ki vikèt djondant. Li bleuwe-linwe ni passe nén d' ene biesse a l' ôte.
L' ectima, c' est des simpès crapes so les lepes, sins maladeye djeneråle. Ele riwerixhèt tot seules en ene cwénzinne di djoûs.
Ås bovrins
[candjî | candjî l’ côde wiki]Cwand les biesses xhalèt, li maladeye est sovint prinjhe po on blanc må.
I fåt vey eto totes les ôtes cåzes di fordjetaedje et des vatches ki n' rivnèt nén plinnes a tins.
Dierinnès minêyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]El Walonreye
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li maladeye a cmincî e 2006. Elle a stî ricnoxhowe aprume a Rindeu so des bedots. Mins après, elle a stî bråmint trovêye dins l' payis d' Heve, pask' ele vineut dandjreus del Holande.
Adon, on pinséve k' ele n' aléve nén passer houte di l' ivier 2006-2007, cwand les picrons alént crever.
Elle s' a stramé tocosté tot rascråwant les bovrins, aprume a cmincî do moes d' avri 2007, la k' il a fwait doûs, et ki les rascråwants insekes s' ont bén mopliyî.
E 2008, n' a nén yeu tant di noveas cas. Les acleveus d' grossès biesses ont stî oblidjî d' eplocter leu bisteu divant l' fén d' l' anêye. Portant, on n' les a nén co tant piké tins del campagne, et ratinde li raståvlaedje e moes d' nôvimbe.
Gn a ene ôte minêye k' a cmincî ezès Bas Payis å waeyén-tins 2023. Elle a wangnî l' Walonreye di l' esté 2024, k' a stî foirt frexh.[3]
Foû del Walonreye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Divant 1949, li bleuwe linwe n' esteut cnoxhowe k' e l' Afrike.
Sacwantès minêyes ont-st acsût lanawaire sacwants payis del Mîtrinne Mer.
L' Espagne eyet l' Portugal avént ddja stî rascråwé e 1957.
Chipe aveut stî djondowe e 1977.
E 1980, ezès moes di djun, djulete et awousse 1999, li Tunizeye est djondowe. Ele li rfourit do moes d' djun å moes d' octôbe 2000.
L' Aldjereye a dclaré l' maladeye e moes d' djulete et awousse 2000
Li Côsse e moes d' octôbe 2000 et djulete 2001.
L' Itåleye e moes d' nôvimbe 2000
Les Iyes Baleyåres e moes d' octôbe et d' nôvimbe 2000.
Li Marok a atrapé l' pîhindje dispu l' moes d' setimbe 2004.
Li Daenmåtche et l' Suwede ont stî djondous sol fén di l' esté 2008 (al såjhon la k' n a toplin des picrons).
Sourdants et pî-notes
[candjî | candjî l’ côde wiki]
- ↑ Temognaedje da Michel Emond, divins "L'Avenir du Luxembourg" 20-02-08.
- ↑ Pierre Otjacques Esperyince avou l' bleuwe linwe ås vatches 2007-2008.
- ↑ (fr) Rapoirtaedje a Strêye di Matélé