Dobe rifondowe
(Redjiblé di Dobès rfondowes)
Ene dobe rifondowe, c' est, dins les tecnikes di rfondaedje do walon, on mot k' on a ritnou deus rfondaedjes, diferins assez, mins ki c' est mågré tot l' minme tcherpinte.
Estratedjeye des dobès rfondowes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les dobès rfondowes sont ahivêyes po "fé plaijhi" a sacwants coines do payis, k' ont, po des mots foirt corants, des prononçaedjes diferins del prumire rifondowe, et eto nén rshonnants å spotchant lingaedje. On saye k' i gn åye li pus waire possibe di dobès rfondowes, ca c' est contråve ås såmes do rfondaedje.
Des dobès rfondowes el croejhete
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Dobe prono pårtixhrê: è; endè.
- etroclêyès dvancetes: azès; åzès; a les. pås, pa les.
Des dobès rfondowes ezès codjowaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Les rwaitants di l' indicatif prezintrece (cawetes -nut & -èt) et do suddjonctif prezintrece.
- Les dobes pårticipes erireces.
- sacwants codjowaedjes coinreces tipikes do viebe "esse": il ere, il ît (il esteut); il erént (il estént).
Des dobès rfondowes el morfolodjeye (aboctaedje des mots)
[candjî | candjî l’ côde wiki]Bodjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- djårner les deus mots ont tchaeke ene mitan del Walonreye, djermer so Lidje et l' Årdene, k' a des parints tipikes (djermale, djermêye); djårner so Nameur et Tchålerwè, pus tipike.
- balance / balancî / bloncî
Dobe cogne del minme betchete
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Li ristitcheye voyale et l' advancêye voyale.
- Li betchete s(i)- / (e)s-
- Ôtes mots ki cmincèt pa S + Cossoune.
- Li betchete r(i)- / (e)r-
- Les årtikes et prezintoes.
cawetes et betchetes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Li femrin di nos d' fijheuse et d' mestî
- Li no d' fijheuse: femrin del cawete -eu: cawete -euse u cawete -resse.
- Sacwants femrins del cawete -î: cawetes -resse u cawete -ire: (gaztire / gaztresse; ovrire / overresse).
- Dobe cawete di viebe -ter / -oter: betchter / betchoter; tchicter / tchicoter
- Dobe cawete di viebe -ner / -iner
Des dobès rfondowes e motlî
[candjî | candjî l’ côde wiki]Mots å mierpî
[candjî | candjî l’ côde wiki]- åy, way: deus sinonimes di oyi, foirt corants, onk d' Årdene (dizo disfondowe ây), l' ôte do Coûtchant walon.
- bwès, bos: bos å Coûtchant walon, foirt corant. A dné des parints boskiyon, bokion k' ont wangnî so l' Basse-Årdene.
- cloke et clotche (et leus parints) : «clotche» est erîlêye avou si TCH walon. Li spårdaedje est mitan mitan (Mape ALW 1 20). Li parint «clotchî» est l’ pus lådje oyou. Mins c’ est «cloke» dins les troes grandes veyes del Walonreye : Tchålerwè, Nameur et Lidje.
- djaeye et gaeye : "gaeye" est pus près del cogne di l' etimolodjeye (nux gallica), et c' est l' disfondowe di tot l' payis d' Nameur et d' Tchålerwè. Et co ça dpus : elle a dné on parint pår walon : gayete.
- mî, mia: les deus mots ont tchaeke ene mitan del Walonreye, mî so Lidje et l' Årdene, mia so Nameur et ene miete so Tchålerwè.
- ouy, iy, iy dizo disfondowe î so Tchålerwè, foirt tipike, ki pout rprezinter eto li disfondowe di Måmdi û. Sol restant del Walonreye, on-z a ouy.
- paile & payele : payele å Coûtchant walon.
- pu et pwis : "pwis" a dné adonpwis.
- pwin, pan: pan est foirt corant a Lidje.
- u, ou: ou est l' pus lådje oyowe; u est pus court, et diferin do francès.
- shure & shuve shure pus près di sûre (Lidje), sîre (Basse Årdene), chûre (Nameur); shuve pus près di chûve (Tchålerwè), swève (Hôte Årdene).
Diftongaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li diftongaedje est tipike do walon, mins les nén diftonguêyès cognes sont sovint les pus lådje oyowes.
Sinonimeye di mot foirt corant avou deus diferinnès cawetes u betchetes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- solea, s(o)lo: s(o)lo est ene fôme di Lidje, Hôte-Årdene et Tchestrolet, dedja diferinne e 1300 et des (ci n' est nén l' minme cawete). Atuzlêymint, "solo" riprezinte eto li fôme des aschates walon-picård solèy, mins kî çki va tuzer a ça ?
- "amon" et "emon".
minme mot arivé e walon pa deus voyes diferinnes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- måleur & målaweure (målureuzmint / målawureuzmint) : s' i gn a d' l' adire inte les deus mwaisse mots, les deus adviebes sont des vraiyès dobès rfondowes.
Les mots avou stitchaedje d' ene halcrosse voyale (U et I)
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Dobes adviebes avou on halcrosse U calké d' on E francès: ôtmint / ôtrumint; simpmint / simplumint; oniesté / oniestruté; oniesmint / oniestrumint.
- Dobes adviebes avou l' cawete -dimint: crånmint / cråndimint; abeymint / abeydimint; drolmint / droldimint; normålmint / normåldimint.
- Mots avou on rwalonijhaedje avanciveus (on wåde eto on rfondaedje pus classike): mieçnaire / mierçunaire; colneye / coloneye, Nosse-Dame / Notru-dame.
Dobès rfondowes ortografikes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Cawete -ård / coron år
[candjî | candjî l’ côde wiki]Cawete -åd / coron -å
[candjî | candjî l’ côde wiki]Cwand l' cawete "åd" est dandjreus etimolodjike, mins k' ele n' a måy sitî scrîte dins les motîs
Mots d' aplacaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Totès sôres
[candjî | candjî l’ côde wiki]- leddimwin, londmwin
- dobes rifondowes di cåze d' on rbetchfessaedje :
Dobes rifondowes abandnêyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]C' est des dobes ridondowes k' ont-st aparexhou å cmince di rfondaedje (1993-2003) mins k' ont stî abandnêyes après.
- dobe codjowaedje di viebes (2inme u 3inme sôre u 5inme sôre / 4inme sôre).