Eugène Ysaÿe

Eugène Ysaÿe (Lidje, 16 di djulete 1858 – Brussele, 12 di may 1931) fourit-st on rilomé compôzeu eyet violonisse walon.

Vicåreye

I vna-st å monde a Lidje, li 16 di djulete 1858, eyet ataca a studyî l' violon a cénk ans, avou s' pa. A set ans, i mousse a Conservatwere di Lidje, mins si fwait taper a l' ouxh après cwatre ans, la k' i dit l' sinne åd fwait des cours. Henri Vieuxtimps va divni adon si mwaisse, eyet ariver a l' fé rmoussî å Conservatwere, dins l' classe da Rodolphe Massart. Il ourit s' diplome a cwénze ans, eyet avou l' aidance da Vieuxtemps, i va rçure ene boûsse po-z aler ovrer avou Henryk Wieniawski a Brussele. Deus ans pus tård, i va po Paris, radjonde Hinri Vieuxtemps po-z ovrer avou lu.

E 1879, li violonisse almand Joseph Joachim el va fé moussî dins l' vicaedje muzicå del veye di Cologne, wice k' i va interpreter, avou Clara Schumann, li Sonate en ut mineur da Ludwig van Beethoven. E 1880, i dvént prumî violoneu a l' Orkesse da Benjamin Bilse, a Berlin, orkesse ki pus tård va divni li filarmonike di Berlin. Låvå, des grands muzicyins el vinént schoûter, come Franz Liszt et Anton Rubinstein. A pårti d' 1881, i va fé des tournêyes di concerts avou Anton Rubinstein, i vont aler a Rûsseye, e Norvedje, wice k' i rascontere Edvard Grieg, eyet co a Paris. Låvå, i dvént soçon avou si compatriyote lidjwès César Franck ki compôza por lu si fameuse sonate (come bistoke di mariaedje). Bråmint des rlomés muzicyins lyi vont dedyî des ouves.

E 1894, i va-st amonter, eyet moenner, les Concerts Ysaÿe a Brussele, eyet on Cwatuwor a coides Ysaÿe, avou Mathieu Crickboom come deujhinme violoneu. Li minme anêye, i va djouwer åzès Estats Unis. Di 1886 a 1898, il est professeur å Conservatwere Royå d' Brussele. Emey ses eleves, i gn a Josef Gingold, William Primrose, Louis Persinger, Alberto Bachmann eyet Mathieu Crickboom. Di 1918 a 1922, il overe come tchîf permanint di l' orkesse di Cincinnati.

I fourit eto li conseyî d' muzike del royinne Elizabet di Beldjike, leye-minme violoneuse; eyet lyi dmander d' fé on concours po-z aidî les djonnes violoneus (eyet piyanisses) a s' fé cnoxhe. Ci concours, k' ataca-st e 1937, si loméve “Concours Eugène Ysaÿe”, mins cwand i rataca e 1951, après l' guere, i fourit rlomé e “Concours Royinne Elizabet”.

Compôzaedje eyet stîle

Avou s' santé ki dvént mwaijhen i va moens fé d' concerts, et pus di compôzaedjes. Emey zels des sonates po violon sins acompagnmint, Op.27, on cwårtet, Harmonies di soir, op.31 eyet èn operå e walon, Pire li Houyeu, k' i scrijha dins les dierinnès anêyes di s' vicåreye.

Come violonisse, Ysaÿe esteut foir oridjinå. Pablo Casals a dit n' aveur måy schoûté on violonisse djouwer avou on bon acoirdaedje divant d' Ysaÿe, eyet Carl Flesch el definixhe come «li pus eminint et caracteristike violoneus ki dj' åye måye schoûté e m' vicårêye».

Surmint li caracteristike li pus mårcante des interpretaedjes da Ysaÿe ci fourit si rubato. Li rubato ça vout dire hapé, scroté, dj' ô bén do tins k' est hapé; normålmint c' est djusse on strindaedje do tins po des efets espressifs. Mins l' rubato da Ysaÿe c' est ene sacwè d' diferin: tchaeke côp k' i hapéve ene note, ci tins hapé la el ridnéve a ene ôte note ôte pårt, çou ki permetéve insi a l' acompagnmint di mintni l' tempo mågré ki l' djouwaedje do violon soeye pus libe. Cisse sôre di rubato la shût l' definixha dné pa Frédéric Chopin mins, di tos les violonisses, ci fourit Ysaÿe l' prumî al mete vraiymint e pratike.

Ysaÿe fourit-st èn årtisse caracterijhî pa des preferinces bén precises po s' repertwere; on l' admiréve po ses eterpretaedjes des ouves da Bach et da Beethoven, mins i dnéve li meyeus d' lu-minme avou les ouves di compôzeus pus modienes, come Max Bruch, Camille Saint-Saëns eyet Franck. Il est veyou come li prumî violonisse modiene, dins l' manire di mete li tecnike å siervice del muzike.

Ouves

Shijh sonates po violon, Op. 27; dedieyes a des grands violonisses et copôzeus, d' après leus stîles:
- Sonate 1: Joseph Szigeti
- Sonate 2: Jacques Thibaud
- Sonate 3: Georges Enesco
- Sonate 4: Fritz Kreisler
- Sonate 5: Mathieu Crickboom (l' eleve preferé da sinne)
- Sonate 6: Manuel Quiroga
Ene sonate a 2 violons (dedieye al Royinne Elizabet)
Ene sonate a violoncele tote seule, Op. 28

Bråmint des ouves po violon eyet orkesses dizo l' cogne di powinme, k' i veyeut foirt voltî.

Poème élégiaque, Op. 12 (Roméo & Juliette) po violon ey orkesse (ki sierva d' modele a Chausson po l' powinme k' i dedia Ysaÿe).
Scène au rouet, Op. 13 po violon et orkesse
Chant d'hiver, Op. 15 po violon et orkesse
Poème de l'Extase, Op. 21 po violon et orkesse
Poème de l'amitié, Op. 26 po 2 violons et orkesse
Poème Nocturne, Op. 29 po violon, violoncele et orkesse
Harmonie du soir, Op. 31 po cwåtuwor solo ey orkesse a coides
Exil!, Op. 25 po orkesse a coides sins basses

Et co ene Fantaisie pour violon et orchestre, Op. 43, on Divertimento, Op. 24, et bråmint d' ôtes ouves pus ptites

Èn operå e walon, Pire li Houyeu (Pier li Houyeu). djouwêye a Lidje e 1931 k' i pola schoûter al radio, di s' lét d' ospitå.

Il ovréve eto, mins nel pola nén fini, so on deujhinme operå e walon, L' aviedje di pire (L’avièrge di pièr).