Fåvnale (roman)

Favenale

Fåvnale (Favenale), c' est on roman e walon, sicrît pa Jacques Warnier e 2020, ey eplaidî ås edicions Tétras Lyre (dins l' coleccion « di Walonreye ») e 2021.

Li fåve est publiyeye e walon sol pådje di hintche avou l' ratournaedje francès vizon vizu (sol droete pådje).

ISBN 978-2-930685-55-7

Idêye d' atake

Dandjreus ki l' Djåke Warnî a stî rapexhî ene viye racsegne istorike — ou est ç' ene racontroûle ? — so on viyaedje k' åreut disparexhou dins les bwès di l' ancyin ptit ban d' Grande Han.

Aveut la seur on molén, poy ki l' no d' plaece a dmoré : li Molén d' Fåvnale. Ci lomaedje la est co rlevé insi dins les anêyes 1930 dins l' live Haust so les nos d' plaece del Walonreye.

L' «enûlé» viyaedje di Fåvnale åreut yeu ene tchapele, k' åreut stî dismolowe po basti l' eglijhe di Ptihan. C' est don ki l' viyaedje s' a vudî d' ses dmorants. Pocwè ? C' est çou ki l' roman va mådjiner.

Môde di scrijhaedje

Li scrijheu est eto radiowisse. Adon, i lyi a-st stitchî ci idêye ci: c' est les schoûteus di si emission «Li sîze walone» ki vont moenner l' paskeye, sol cwacwa ki c' est lu k' a metou e-n erote (pa ké sint l' hamtea d' Fåvnale s' a-t i dispeuplé ?).

Po fé pårticiper ses schoûtants, Djåke lezî dmande ene kesse al fén di tchaeke emission. Li prumî ki respond djusse, i lyi propôze troes voyes pol fåve si porshure dins l' tchaptrê d' après. C' est l' voye ki l' schoûteu·se a relî ki serè tchoezeye po l' shûte di l' istwere.

Plaçaedje dins l' espåce et dins l' tins

Fåvnale, di ces trevéns la, c' est don bén on hamtea do conteye di Derbu. Gn a ene tchapele, k' on pout dire ene eglijhe, poy k' i gn a on curé. Les hamteas les pus près, c' est Pitihan et Biron. C' est la k' les djins ki cwitèt Fåvnale si vont rastapler.

Nos estans do tins d' l' Ancyin Redjime, dins les Bas Payis otrichyins, dandjreus. Mins pår divant l' ringne di Djôzef II d' Otriche. Kimint l' sait on ? Paski dins si dvanzouve, li scrijheu nos aprind — u nos rmimbere — ki, e 1783, Djôzef II disfinda k' i gn åye co des ermitaedjes so ses tere. Et k' al fén do roman,… mins i n' fåt måy dire li fén d' on roman, paret !

Waire d' ôtès racsegnes po poleur mî dater l' paskeye. On sait djusse ki l' djustice est rindowe pa on privot, et k' i gn a ene privoté dins l' cotoû, mins on n' dit nén wice å djusse.

Derbu esteut ene conteye. Les djins k' alént e perlinaedje fijhént voltî l' voye a Notru-Dame di Tchivrimont. Adon, li grande veye li pus près, c' esteut Lidje.

Les sôdårs si batént a l' espêye ey a l' årbalete (trinkin). Les «adjints d' såvrité» d' on privot alént i poleur poirter ene årme å feu dins l' istwere ? Dimandez lu a èn istoryin des åres.

Emey les djins, i shonne ki les idêyes des filozofes shonnént s' awè spårdou. Dins l' tiesse da Djhan Colin, li mwaisse persounaedje, todi.

A dater d' ouy, dji n' vou pus esse èn ome ki ndè sieve èn ôte

Tot çoula nos amoenne a-zavirer l' trevén la ki l' roman s' pôreut passer. Ci sereut dvins les anêyes 1770.

Prezintaedje

Djihan Colin, dabôrd, li mwaisse persounaedje k' on a dit, ni provént nén do payis d' Derbu (mins on n' dit nén d' wice k' i vént å djusse). Il a-st arivé a Fåvnale doze anêyes divant nosse roman. Come priyesse, tot djonne rexhou di ses scoles di teyolodjeye.

Li prumire djin k' il a rescontré, c' est Djhene (rifrancijheye Jane), ene djonnete di si ådje, et k' avize esse orfulene di mame. Si pa, Gaston, foirt catolike, l' evoye tofer mete des fleurs al tchapele. Ça fwait: les deus djonnès djins si veyèt todi pus sovint. Et gn a on sintimint ki crexhe dins l' cour da Djhan, «k' i n' aveut djamåy kinoxhou dvant». Mins tot çoula s' passe sins aler foirt lon, come do peur amour sins seke (mins Djhan nel lome måy insi).

Tantea ki les canlaedjes ont cmincî dins l' cotoû, et fi-z e-n aweye, li novele, toirtcheye e ctoirtcheye, a-st arivé ås oreyes do privot, k' a scrît a l' eveke. Ké eveke ? Derbu, asteure, est dins l' dutcheye do Lussimbork, ki les viyaedjes gåmès estént dins l' evetchî d' Trive. Mins Derbu n' a stî raloyî å Lussimbork k' e 1939. Li privoté d' Derbu esteut pus grande ki l' conteye di Derbu, eyet metowe purade avou des viyaedjes del conteye di Nameur. Mins l' eveke di Nameur, c' esteut ossu l' Prince-eveke di Lidje. Nameur n' a cmincî a-z esse èn evetchî k' e 1802.

Tantea ki l' «eveke» (istoricmint, li prince-eveke di Lidje) est d' acoird avou l' privot po stofer l' afwaire… tot pindant l' hanteuse. Mins Djihan prind tos les toirts a s' dos. Ça fwait k' c' est lu k' est codåné a esse pindou li londmwin do «procès».

Awoureuzmint, n a-st ene sakî k' a crantchi l' coide et, cwand l' xhame est rsaetchî dzo les pîs do codåné, li coide sicote. Rouf evoye, nosse Djihan.

I va passer dijh ans come sôdår å paymint (mierçunaire). On n' sait nén trop po ké mwaisse, mins c' est ås «lonpayis» (p. 252), «des payis ki n' kinoxhèt nén nos såjhons» (p. 28).

Il a-st aprins a s' bate come on baligand. I nd årè bén dandjî dins l' brete k' i va aveur avou l' privot, et si consyî, Djôr di Hé.

Corwaitaedje do live

Sicolodjeye des persounaedjes

Djihan, c' est èn ancyin priyesse, mins ki s' distaetche tot doûcetmint d' ses creyances. Portant, ça n' si fwait nén do djoû å londmwin.

Dji n' a pus måy ovré come priyesse. Portant, dj' a tofer wårdé dins m' saetch mes ahesses d' ome d' eglijhe. Et s' les a dj' sovint sôrti po-z aidî les djins a passer l' laid hiket del moirt, moirt ki, bén sovint, c' est mi ki vneut d' elzî dner. (p. 78).

Insi, cwand Grigwere lyi dit

Al wåde do Bon Diu ! Li Bon Diu ! si vos dvoz conter sor lu !

I respond:

Grigwere ! Vos alez fé on blasfinme.

E l' plaece, gn a des idêyes k' anoncèt les revolucions del fén do 18inme sieke ki s' on edjîstré dins s' tiesse:

Les tins k' tot l' monde pôrè dire çou k' i pinse ni sont nén co vnous. (p. 30).

Li spårdaedje di ces idêyes la e sin del tiesse da Djhan si comprind, poy k' il a voyaedjî tos tchamps payis. C' est nén si åjhey a-z admete, istoricmint dins l' råjhonmint da Djene u da Grigwere (li djonne copleu da Djhan), ki n' ont måy cwité Fåvnale.

Kimint ploz co croere å Bon Diu après çou ki vs a-st arivé ? (…) Si dji va al tchapele, ci n' est nén tant po vosse Bon Diu, ki po l' sovnance d' ene djin k' dj' a veyou voltî. (p. 80, dins l' boke da Djhene).

Lingaedje walon

Do costé del croejhete, on rlevrè l' usaedje, a tot côp, di l' aidant viebe «awè» avou le viebes di candjmint:

Li prono coplemint est bén rmetou e s' plaece, divant l' aidant viebe:

Les deus omes tournicotént e l' måjhone, sins trop sepi cwè fé, sins s’ oizeur ashir (p. 106).

On trô wice k' n' si dveut måy rén passer (p. 18).

L' acoird do pårticipe erirece est sovint bon, sorlon l' croejhete walone (nol acoird avou l' droet coplemint metou padvant):

C' est tolminme vos k' a touwé l' båshele Djene ! :: Awè, c' est l' vraiy, dji l' a touwé (p. 190).

Portant, li sistinme do francès (ricopyî artificielmint d' l' itålyin, ki vout l' acoird) a vnou troubler sacwants côps l' ortografeye. On dvreut insi aveur:

Dj' a oyou l' vwès da Djene; dj' a sôrtou foû del tchapele, dji l' a houkî (…) dj' a roté viè wice k' i m' avizéve ki dj' l' aveu etindou (p. 112).

Il aveut stî cweri ene årbalesse k' il aveut catchî, tcherdjeye a l' intrêye del måjhon del Privôté (p. 210).

Li scrijheu eploye voltî l' adjondrece tipicmint walone «et s’», avou candjmint d' plaece do prono sudjet:

Si pere ni candja nén d' vire, et s’ diva-t ele schoûter (p. 98).

C' est dandjreus des respondeus del Hesbaye, k' avént wangnî l' droet di porshure l' istwere, k' ont pacô fwait scrire ene divanceye voyale «i-»:

im′ pôrîz emoenner a ene plaece ki vs djudjrîz boune po çoula ? (p. 256).

it′ sinss mori ? Sinss li veye ki cwite ti coir, måssî ?

Critike

Patrick Delcour a scrît, e francès, ene critike so l' ovraedje. Elle a stî eplaideye on deujhinme côp, sins candjmint, å shuvant limero.