Haycou

haycou e walon (Djåke Desmet)

haycou e djaponès

parey

Li haycou (djaponès 俳句), c' est ene sôre d' erîlé powinme ki provént do Djapon.

Mwaissès piceures

C' est ene foirt coûte sicrijhete, avou foû k' 17 pîs, dispårdous dins deus vers di 5 pîs et on vers di 7 pîs. Li ci d' 7 pîs est metou å mitan. Gn a nén dandjî d' rimaedje.

E djaponès les longowes voyales contèt po deus pî, et on "N" tot seu eto po on pî. Ci tipetape la di 5-7-5 est foirt veyou voltî des Djaponès.

Les haycous sont foirt ledjirs come powinmes, aprume avou leu vers impwairs. On les pout lére al varade et les trover ene miete biesses (come les pinsêyes). Mins si on tuze ene gote pus lon, on voet k' gn a mo d' l' idêye padrî.

Di pus, e djaponès todi, on bon haycou deut aveur ene opôzucion etur les deus prumîs vers; avou l' troejhinme ki soeye-t i les rmete tot l' minme eshonne (et insi mostrer k' l' univiers egzistêye ossu bén avou l' hôt ki l' bas, li mwais et l' bon, evnd), les rbate ambedeus (et insi mostrer ki l' tuzaedje ni s' arestêye nén ås deus prumirès idêyes mins k' i gn a co ene ôte voye), ou co les espliker.

Egzimpe avou on haycou de 高柳重信 (TAKAYANAGI Juushin)

djaponès	transliteraedje	ratournaedje e haycou	ratournaedje mot-a-mot
沖を行き	oki wo yuki	T' endalas å lon	rivaedjes eviè alaedje, et
父を旅ゆく	titi wo tabiyuku	Ti rivnas eviè t' pa	popa eviè voyaedje-aler
二十歳	ni juu sai	Cwand t' ouris vint ans	vint ans-d'-ådje

• Li prumî ver djåze di l' alaedje å lon, ås Zivercôfs ou co pus lon; çou k' les djonnes vlèt fé cwand i sont a leu crexhinne;
• Li deujhinme ver, djåze d' on voyaedje eviè si pere; dj' ô bén, c' est ene miete li contråve do prumî.
• Li troejhinme ver dit djusse èn ådje, vint ans; ki dins l' tuzance djaponesse est èn ådje foirt sipeciå, li ki k' on dvént èn ome fwait ou ene feme fwaite. Dj' ô bén, li 3inme esplike pocwè i gn a ç' ritoû eviè l' pere; la k' on dvént si-minme ene grande djin on comprind mî ses parints, et on pout rivni eviè zels.

Grands scrijheus et corwaiteus d' haycous

Onk des grands scrijheus di haycous fourit Bashô Matsuo (e djaponès, Matsuo Bashō, 松尾芭蕉).

Li prumî grand corwaiteu des haycous e l' Urope fourit Basil Hall Chamberlain, e 1902.

Haycous e walon

(2020)

E walon, on-z a cmincî a scrire des haycous dins les anêyes 2000.

Li prumire ramexhnêye di haycous, c' est l' cene da Albert Maquet, eplaideye e 2006 sol tite «Cint haycous e walon d' Lidje» (ISSN 1782-4427).

E 2009, «Fåvetes» da Jean-Luc Fauconnier, c' est pår des haycous, mins li scrijheu si disfind d' çoula, tot loucant li «vraiy» haycou come loyî å djaponès.

E 2020, Bernard Louis eplaida «On dmey cint d' haycous». Li minme anêye, Djåke Desmet endè fjheut cåzu onk tos les djoûs, avou ene imådje. Il estént rtipés sol djåspinreye Fesbok «Payis condruze et walon».

Egzimpes di haycous e walon

da Djåke Desmet, sol kitoirdou tiyoû d' Mélin

I.

Nos loucans l' ôrlodje

Ki nos louke, leye, el loukî.

Po tertos, l' tins passe

II.

A s' sovni d' nos moirts,

On piede et ra tot d' ene feye

Li gosse di viker.

III.

Ti, macté Maket :

Li tiesse et l' pene pol walon

Et l' linwe pol francès.

IV

Bén bouxhî l' haycou ?

Waitî d' bén pîter l' haycou ?

Cwè voloz, m' vî cou ?

V

Li haycou dins l' aiye

El veyoz bén pus voltî

Ki l' haycou dins l' aiwe ?

VI

Trintches di pemes setcheyes

Po des orayes di beguene

A sucî l’ ivier.

VII

On piket po l’ gade

Ele berôle avå les tchamps

Elle a sketè s’ cwade.

VIII

Des poyes et des oûs:

Istwere sins cminçmint ni fén

‘Sca tant k' li rnåd passe

IX

L' åbe tot cotoirdou

Vike si vicåreye binåjhe

On n' è fwait pont d' plantches

Dins des ôtes lingaedjes

E-n imådjes

• 

  e neyerlandès

• 

  e l' esperanto

• 

  e l' inglès

• 

  item est i