Haycou

haycou e walon (Djåke Desmet)

haycou e djaponès

parey

Li haycou (djaponès 俳句, ^{aschoûtez lu}), c' est ene sôre d' erîlé powinme ki provént do Djapon.

Mwaissès piceures

C' est ene foirt coûte sicrijhete, avou foû k' 17 pîs, dispårdous dins deus vers di 5 pîs et on vers di 7 pîs. Li ci d' 7 pîs est metou å mitan. Gn a nén dandjî d' rimaedje.

Mins gn a ossu ene sôre avou 11 pîs, a môde 3-5-3.

E djaponès les longowes voyales contèt po deus pî, et on "N" tot seu eto po on pî.

Ci tipetape la di 5-7-5 est foirt veyou voltî des Djaponès.

Les haycous sont foirt ledjirs come powinmes, aprume avou leu vers impwairs. On les pout lére al varade et les trover ene miete biesses (come les pinsêyes). Mins si on tuze ene gote pus lon, on voet k' gn a mo d' l' idêye padrî. C' est del veye des djins k' on cåze, avou ses disbåtchances et ses ptits bouneurs. C' est çk' on lome dins l' haycou li «wabi-sabi»

Li mwaisse mot do haycou (on l' lome li «kigo»), c' est l' clé do boket. Il a-st a vey avou l' tins k' i fwait, li cir, ene fleur, èn åbe, ene biesse.

Houte di çoula, e djaponès todi, on bon haycou doet aveur ene opôzucion etur les deus prumîs vers. Tant k' å troejhinme, kécfeye k' i k' i rmete les deus prumîs e-n acoird, et insi mostrer k' l' univiers egzistêye ossu bén avou l' hôt ki l' bas, li mwais et l' bon, evnd). Des ôtes côps, i les rbate ambedeus, et insi mostrer ki l' tuzaedje ni s' arestêye nén ås deus prumirès idêyes mins k' i gn a co ene ôte voye. Ou co les espliker.

Corwaitaedje d' on haycou e djaponès

Il a stî scrît pa 高柳重信 (Takayanagi Juushin)

djaponès	ralfabetijhaedje	ratournaedje e haycou	ratournaedje mot-a-mot
沖を行き	oki wo yuki	T' endalas å lon	rivaedjes eviè alaedje, et
父を旅ゆく	titi wo tabiyuku	Ti rivnas aviè t' pa	popa eviè voyaedje-aler
二十歳	ni juu sai	Cwand t' ouris vint ans	vint ans-d'-ådje

• Li prumî ver djåze di l' alaedje å lon, ås Zivercôfs ou co pus lon; çou k' les djonnes vlèt fé cwand i sont-st a leu crexhinne.
• Li deujhinme ver, djåze d' on rivnaedje aviè s' pere; dj' ô bén, c' est ene miete li contråve do prumî.
• Li troejhinme ver dit djusse èn ådje, vint ans ki, dins l' tuzance djaponesse, c' est èn ådje foirt sipeciå, la k' on dvént èn ome fwait ou ene feme fwaite. Dj' ô bén, li 3inme ver esplike pocwè çk' i gn a ç' ritoû la aviè l' pere: la k' on dvént lu-minme ene grande djin, on comprind mî ses parints, et on pout rivni adlé zels.

Grands scrijheus et corwaiteus d' haycous

Onk des grands scrijheus di haycous fourit Bashô Matsuo (e djaponès, Matsuo Bashō, 松尾芭蕉). I vica di 1644 a 1694. Sacwants volnut ki ça soeye lu k' åye edvinté li haycou.

Li prumî grand corwaiteu des haycous e l' Urope fourit Basil Hall Chamberlain, e 1902.

Haycous e walon

(2020)

E walon, on-z a cmincî a scrire des haycous dins les anêyes 2000.

Li prumire ramexhnêye di haycous, c' est l' cene da Albert Maquet, eplaideye e 2006 sol tite «Cint haycous e walon d' Lidje».

E 2009, «Fåvetes» da Jean-Luc Fauconnier, c' est pår des haycous, mins li scrijheu si disfind d' çoula, tot loucant li «vraiy» haycou come loyî å djaponès.

E 2020, Bernard Louis eplaida «On dmey cint d' haycous». Li minme anêye, Djåke Desmet endè fjheut cåzu onk tos les djoûs, avou ene imådje. Il estént rtipés sol djåspinreye Fesbok «Payis condruze et walon». Tant k' a Jean-Luc Fauconnier, i vuda ene ramexhnêye di 40 haycous so papî, ki l' tite, c' est «Li tins k' est a l' ouxh»

Egzimpes di haycous e walon

I.

Nos loucans l' ôrlodje

Ki nos louke, leye, el loukî.

Po tertos, l' tins passe

II.

Å s' sovni d' nos moirts,

On piede et ra tot d' ene feye

Li gosse di viker.

III.

Ti, macté Maket :

Li tiesse et l' pene pol walon

Et l' linwe pol francès.

IV

Bén bouxhî l' haycou ?

Waitî d' bén pîter l' haycou ?

Cwè voloz, m' vî cou ?

V

Li haycou dins l' aiye

El veyoz bén pus voltî

Ki l' haycou dins l' aiwe ?

VI

Trintches di pemes setcheyeseviè

Po des orayes di beguene

A sucî l’ ivier.

VII

On piket po l’ gade

Ele berôle avå les tchamps

Elle a sketé s’ coide.

VIII

Des poyes et des oûs:

Istwere sins cminçmint ni fén

‘Sca tant k' li rnåd passe

IX

L' åbe tot cotoirdou

Vike si vicåreye binåjhe

On n' è fwait pont d' plantches

Po fini nos dijh haycous e walon, vo ndè la onk k' i fåt tuzer lon po saizi ki ç' n' est nén fok ene biesse emantcheure di deus mots:

IX

Tchivå, ålouwete,

Tchivå, ålouwete, tchivå,

Ålouwete, tchivå

Ci haycou doet dandjreus revoyî viè l' tuza d' on cinsî di dvant 1950 ki tcherowe avou les tchvås, tot loucant, a tot côp bon, ene ålouwete ki s' enûle e tchantant, pu ridischinde, et rataker.

Dins des ôtes lingaedjes

E-n imådjes

• 

  e neyerlandès

• 

  e l' esperanto

• 

  e l' inglès

• 

  item est i

Alére

Atacaedje do live Fauconnier «Li tins k' est a l' ouxh» (ene pådje e walon so çou k' est on haycou).

Hårdêye difoûtrinne

• so Wikisourd: Haycous po mes vîs-cous (haycous da Lucyin Mahin so sacwants waloneus)