Taesson
| taesson d' Urope | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Epayî taesson | ||||||||||||
| Rindjmint sincieus | ||||||||||||
| ||||||||||||
| No e sincieus latén | ||||||||||||
| Meles meles | ||||||||||||
Li taesson, c 'est ene biesse ås tetes, ki magne did tot, et k' a des blancs et noers poys, e sincieus latén Meles spp. C' est on bascolidî, ki magne did tot, ki n' rexhe ki par nute, et ki s' fordoime l' ivier.
Li taesson dmeure dins ene terêye, k' on lome ene taesnire
I vike e l' Urope ey e l' Azeye.
Gn a des ôtès sôres di taessons, inte did zeles, li taesson d' Amerike.
Les mots "taesson" et "taesnire" si rtrouvnut dins l' no di sacwantès plaeces el Walonreye.
Po les linwincieusès racsegnes sol mot "taesson", loukîz e splitchant motî
Li taesnire
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Discrijhaedje del taesnire
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li taesnire, c' est ene terêye ki les taessons fjhèt zels-minmes avou leus pates di fougnant. Ele sont sovint basteyes dins on tiene ki rwaite å midi; et mwints côps ossu a des plaeces k' i gn a bråmint del rotche et ki tént des anêyes et des anêyes. Dins l' fråle tere u do såvlon, li tere croûle dins l' boyea.
Ene viye terêye a des dijhinnes di boyeas (pa des côps disk' a céncwante), ki rexhnut ådfoû a des diferinnès plaeces, sovint bén muchieyes dizo on bouxhon u dins ene hourêye di côrîs. Les voennes sont grandes assez po on tchén basset î passer. I gn è pout awè 90 metes inte deus rexhowes di taesnire. Les tchambes polèt esse disk' a 5 metes dizo tere.
Tos les boyeas del terêye si rdjondèt å mitan. La, gn a ene grande tchambe, la k' i s' î plèt tni droets sins aler buker astok å plafond.
Les taesnires polèt siervi d' bôres po mwintès familes di taessons. Les terêyes di taesson sont eto sovint colnijhêyes pa des rnåds.
Adire inte ene taesnire avou rén k' des taessons, et ene avou des rnåds
[candjî | candjî l’ côde wiki]On sait vey l' adire inte ene terêye avou des rnåds et ene ou çk' i gn a k' des taessons. A l' intrêye d' ene terêye di taessons on trouve todi on hopea d' tere k' a stî poirtêye evoye foû des voennes del terêye. I rmoussèt todi par la; dabôrd, i s' fwait ene sôre di batchea, come on tobogan, did dizeu l' moncea d' tere disk' al gueuye del terêye. Si c' est tos taessons, on n' trouve pont d' mannestés djondant l' trô: i les vont todi poirter pus lon. Si c' est ene terêye avou des rnåds, gn a des resses d' amagnî et des strons dvant l' ouxh. Ådvins, les terêyes di taessons sont todi foirt netes.
Vicansté des taessons
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li taesson vike so ene grande sitindêye d' Urope et d' Azeye, disk' al Mîtrinne Mer, et disk' a 2000 metes hôt so les Ales.
Diviè les anêyes 1968, 1969, on-z a gåzé ås terêyes di rnåd a cåze d' ene minêye di må d' araedje. Mins il ont touwé bråmint dpus d' taessons k' di rnåds, pask' el taesson î esteut (poy k' i n' rexhe ki del nute).
Mins, dispu 1990, gn è ra bråmint des taessons e l' Årdene, et on ndè voet des spotchîs so les voyes.
Codujhances
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li taesson cwite si terêye djusse après l' anuti. I rarive divant l' pikete do djoû. Po ndè vey, i s' fåt dispierter divant les aireurs do djoû.
C' est po ça k' on ndè rtrouve cobén spotchîs so les voyes, di l' åmatén.
Li taesson passe todi pal minme plaece, ki ça fwait des colêyes, la kel tere est foirt ribatowe; on-z î pout vey leus passêyes.
Les taessons vikèt pa famile, mins il alèt cobén rinde vizite a ene ôte famile (dins l' minme taesnire u dins ene ôte).
Å moes d' nôvimbe, li taesson si va fordoirmi disk' å moes d' avri.
Magnaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les taessons magnèt did tot :
- des ôtès biesses: rats, rates, soris, lumçons k' i trovèt dins les håyes, viers k' i vnèt ramexhner et batant les tcherwaedjes.
- frutaedjes a leu såjhon: pemes, poeres, biyokes, ceréjhes.
- låme di wesse et d' malton.
I plèt esse hagnîs des viperes, u des wesses, sins k' li pwezon n' les amake.
Mopliyaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li tchôde des taessons, c' est diviè l' moes d' awousse. L' edjermoné oû dimeure al libe dins l' matrice, sins s' diswalper des masses. Ci n' est k' å moes d' decimbe, ås courts djoûs, ki l' oû s' agritche al måjhire del matrice, et l' djonne crexhe.
Li taessone fwait les djonnes e moes d' fevrî u e moes d' måss.
A deus moes, les taesneas polèt rexhe ådfoû, et a doze moes, i cwerèt zels-minmes après leu-z amagnî. I dmorèt avou les parints disk' å waeyén-tins, kécfeye, minme disk' å bontins d' l' anêye d' après. A l' esté, li taessone (di 18 moes) pout ddja esse al tchôde.
Ancyins uzaedjes des prodûts saetchîs des taessons touwés al tchesse.
[candjî | candjî l’ côde wiki]- cråxhe : po on rméde.
- pwels : po fé des broushes po s' raezer, k' on loméve les blairos.
Hårdêye difoûtrinne
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Li taesson (foû di Ene båke so les bwès d' l' Årdene).
