Revolucion bedje

Li revolucion bedje est lomêye eto, e walon, Revintreye di 1830 udonbén, e 19inme sieke, Revolucion d' l' an trinte.

C' est l' revintreye des provinces di Nonne do Rweyåme Uni des Bas Payis disconte do rwè Wiyåme prumî d' Orandje. C' est l' dierinne di tote ene rîlêye di revolucions k' ont cmincî e 1798.

Li revolucion di 1830 s' a fwait sol teritwere del Beldjike d' asteure ey ene miete a Nonne des Bas Payis d' asteure (Venlô).

Ele s' a passé inte li 23 d' awousse (prumîs bardouxhas a Brussele) eyet l' 4 d' octôbe 1830 (proclamåcion do dislaxhaedje). Mins les Holandès avént stepé tertos evoye dispu li 27 di setimbe.

Les pus foirt disdus fourît a Brussele, a Lidje, a Lovén et Anverse. Pol Walonreye li Flande ey eto li Grande Dutcheye, li revolucion bedje sene li dfinaedje do "Redjime holandès". Ele va esse shuvowe pa l' askepiaedje do Rweyåme di Beldjike.

C' est tins del Revolucion k' a stî scrîte et compôzêye "Li Braibançone". C' est adon ossu kel cogne do drapea bedje a stî tchoezeye.

Les råjhons des revinteus

Les revinteus estént ostant des Flaminds ki des Walons. C' esteut tertos des catolikes. Mins les råjhons estént foirt diferinnes d' ene trope a l' ôte :

Indjustice dins li spårdaedje des posses

Totes les belès plaeces di l' Estat alént ås Holandès. Metans :

So 7 minisses, gn av' shijh Holandès et ON Bedje.
So 2377 mwaisses sôdårs l' årmêye, gn av' foû ki 400 Bedjes. Les djenerås tot seus : 7 Bedjes disconte di 83 Holandès.
Directeurs djenerås dins l' Adnimistråcion : 13 Holandès et ON Bedje.

Råjhons linwistikes

Tos les moenneus del Revolucion, Flaminds et Walons, estént francès-cåzants.

Les djonnes bordjoes walons estént aprume mwais disconte di l' eployaedje do holandès dins l' administråcion. Insi, a l' Univiersité d' Lidje, djusse askepieye, on-z acsegnive e holandès; c' esteut des professeurs holandès. Çouci aveut cmincî e 1815, cwand les tropes des tot noveas Bas Payis Unis k' alît rescontrer Napoleyon a Waterlô. Les oficîs walons n' edurît nén di dveur diner les ôres ås ôtes sôdårs walons e holandès.

Sacwants djonnes årtisses flaminds (Henri Conscience, Jan de Laet) si djhént Flaminds, nén Holandès. I vont disfinde pus tård, li pordjet di rfondou flamind, diferin do neyerlandès.

Tos ces djonnes intelectuwels la, Flaminds u Walons, ki sont pol revintaedje, ont stî scolés, e francès, dins les licêyes napoleyonyins. I disfindnut les idêyes del liberté des peupes.

Mins les pus vîs bordjoes, Flaminds u Walons, francès-cåzants, bråmint edjîstrés a Brussele et a Anverse, dimornut pårtizans da Wiyåme prumî, di sogne di piede li comiece avou les colneyes holandesses di Djava, Soumatra et Souriname.

Råjhons rlidjeuses

Les priyesses catolikes flaminds et walons estént måvlés siconte del lwè so l' ewålisté des rlidjons, ca il avént sogne ki les protestants åyénxhe trop di succès. I prindît escuze do hagnon 193 del mwaisse-lwè, ki djheut :

"L'exercice d'aucun culte ne peut être empêché si ce n'est dans le cas où il pourait troubler l'ordre public" (On n' såreut espaitchî l' egzercice di tolminme ké cule, apus ki çoula amoennaxhe des disdus publiks).

Les curés djhît ki, adon, po fé ene biesse porcession åtoû d' l' eglijhe, i dvrént dmander l' otorijhåcion a l' Administråcion, moennêye pa des protestants holandès (k' end årént profité po ls espaitchî, ca i n' sont nén po tot ça).

Råjhons economikes

Gn aveut yeu ene peclêye di taeyes metowes pås Holandès, so les makêyes et l' boure, sol molaedje des dinrêyes, evnd. Li pwin aveut rihåssî a 20 sôs e moes d' may 1930.

Les pordjets economikes avént prodût des marchandeyes dipus k' endè faleut. On-z aveut metou bråmint de ovrîs a l' ouxh. Insi les Atulîs Cherman a Tournai avént metou foû posse 2000 djins. C' est parey a Couvén, dins les fabrikes di stouves; a Preyon dins les fondreyes. Li rapoirt Gendebien, prezinté å Rwè d' Holande li 31 d' awousse, vout ki 100.000 ovrîs alént bénrade esse bineus.

Bråmint des djins kimincént a-z aveur fwin. Les bineus d' Brussele, ki rnetièt les xhorés, wangnnut 20 sôs l' djournêye (li valixhance d' on pwin).

Sacwants djouweus d' role del Revintreye bedje

Les revinteus

Tchårlî Djambe-di-bwès

Loukîz so s' pådje

Tchåle Rodjî

Loukîz so s' pådje

Don Juan van Haelen

Li 22 d' setimbe il est lomé po cmander les operåcions militaires po les revinteus. c' est lu ki moennrè les batreyes åtoû do Park, do 23 å 27 di setimbe.

Gazetes et gaztîs

Les gazetes ki vudnut el Beldjike e 1830

N aveut ddja sacwantès gazetes ki parexhént el Beldjike d' adon.

"Le National" (Brussele) ki frote li mantche å rwè Wiyåme, et discåzer les bedjes.
"La Gazette des Pays-Bas" (Brussele)
"Le Courrier de l'Escaut" (Brussele)
"Le Courrier de la Meuse" (Brussele)
"Le Courrier des Pays-Bas" (Brussele)
"Le Belge"
"De Antwerpenaer" (Anverse)
"Matthieu Laensberg" (Hu)

Gaztîs k' on djouwé on role el Revintreye

Joseph Lebeau ("Matthieu Laensberg")
Edouard Ducpétiaux ("Le Courrier des Pays-Bas")
Libri-Bagnano ("Le national", ki platchtêye les Holandès. Si imprimreye serè distrûte li 25 d' awousse 1830, après li rprezintåcion del "Moyale" da Portici.
L. De Potter : come Ducpétiaux, il a stî al piole avou sacwants moes e 1830.

Politikîs et administreus

Alexandre Gendebien

c' est lu ki va moenner li delegåcion k' ala vey li Rwè Wiyåme, ey atåvler li schåyance administrative del Beldjike et del Holande.

P.H. Van Maanen

Sipoûle del Revolucion

Muzeures di rapåjhtaedje

li 7 di djun, on rsaetche l' oblibåcion d' eployî l' holandès ezès administråcions des provinces walones.
A Vervî, on rsaetche li taeye so les froumadjes et l' boure; a Nameur, a Lidje, a Mont, li taeye so les moûteures. A Hu on dene des bons d' ravitaymint po-z aveur do pwin al mitan do pris.

A Brussele

Li 25 d' awousse, on djouwéve ene operå å teyåte del Manoye "Li Moyale di Portici". Ça cåze del revole des Napolitins disconte des Espagnols. Après, les djins k' estént la alît distrure les locås del gazete "Li Nacionå" da Libri-Bagnano. Adonpwis, bouter l' feu al måjhon do minisse del djustice, Van Maanen.

A Lovén

Lovén s' a revinté li 27 d' awousse. On lomé de Neef î aveut amonté ene fele milice bén ahessêye, et hiner les Holandès a l' ouxh. Ci serè li prumire dislaxheye veye del Beldjike. Les Holandès sayront d' î rmoussî li 24 di setimbe. Mins s' seront i rboutés.

A Lidje

Li prumî moirt fourit on napea d' Piereuse. Il aléve a li Çtadele po poirter ås sôdårs des paroles di påye et lzî dire di n' nén tirer so leus frés bedjes. Mins gn ourit ene sintinele kel acsujha a moirt.

Adon, les Lidjwès ont voré sol cazere des Tchåtroûs, et l' prinde a l' assôt. Et-z î håyner li drapea lidjwès.

A ç' moumint la, li Çtadele a cmincî a tirer des côps d' canon sol veye, aprume sol Fond des Tawes. Pu, ci fourit li grande batreye, li cene di Sinte-Wåbeu, åtoû del Citadele. Les Lidjwès el wangnît. C' esteut l' 20 di setimbe.

Come a Nameur, on leya les sôdårs del Citadele eraler so Måstrék a pî.

A Nameur

Li prumî d' octôbe, gn ourit des côps d' fizik eviè l' grand Martchî. C' est l' Gåre del Redjince ki vneut d' saetchî so les djins.

Li minme djoû al nute, les volontaire moussént dins l' veye pal Poite di Fier, dismetant k' les sôdårs da van Geen si resserént dins les cazmakes do tchestea. Mins i s' ont vitmint rindou. On ls a leyî ndaler inte deus riglêyes di djins.

A Anverse

Anverse n' a nén bodjî tot do moes d' awousse et setimbe. Mins e moes d' octôbe, le sdjins cmincît a s' sorlever. Li 27 d' octôbe li djenerå holandès Chassé tént todi li Çtadele, et bombårdêye-t i l' veye.

A n' nén croere, dins l' Revolucion bedje

Les åres des revinteus ont totes si ti trovêyes dins les årmurêyes do payis. C' esteut purade des fuziks di tchesse, a deus côps. Les fuziks di guere des Holandès, c' esteut des fuziks a on côp.

Cwand l' årmêye holandesse a moussî dins Brussele (li 23 d' setimbe), ene des colones, li cene del rowe di Flande, a stî stantcheye pa les djins des måjhons djondant ki tapît des pots d' tchambe, des tiesses di lét, des pavés et des dresses so les tiesses des houzås da Wiyåme d' Orandje. Tantea k' i rebizît evoye.

Li nute do 26 å 27 di setimbe, tos les volontaires sont-st evoye coûtchî, sins nol awaiteu. Tos les sôdårs holandès resserés dins l' Park parvinèt a s' winnî evoye del veye, sacwants a pî dischås po n' pont fé d' brut.

Li situåcion eternåcionåle

Li succès del Revolucion bedje n' a stî possibe k' a cåze d' ene sitouwåcion eternåcionåle plaijhante po les revinteus d' l' an 30.

Costumes et ahesses del Revolucion bedje

Les revinteus poirtént tertos li bleu sårot.

Les revinteus lidjwès avént ene cocåde djaene et rodje, les coleurs del Principåté.

Li revolucion bedje eyet l' lingaedje walon

Foirdjaedje di noûmots po ndè cåzer : revinteu, revintaedje (mots askepyîs a Lidje al fén do 19inme sieke).
Sicrijhaedjes e walon sol Revolucion bedje
- Les Revinteus di 1830 da Henri Baron (pîce di teyåte), 1896.
- "Dijh-ût cint trinte" da Théo Beauduin & Michel Duchatto (pîce di teyåte), 1930.
- L' aviedje des Rampårts", novele da Ernest Fivet, Les Cayés Walons, l° 5, prumire anêye (1937), p. 66-70.