Rwanda
Li Rwanda, c' est on ptit payis del Mîtrinne Afrike.
Sitindêye : 26 338 kilometes cwårés.
Mwaisse veye : Kigali.
Lingaedjes :
- colniå : francès, mins l' inglès s' a spårdou dispu l' redjime Kagamé.
- kiniarwanda : seu lingaedje do payis
Djeyografeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Vijhnaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les vijhéns sont l' Bouroundi (a Nonne), li Tanzaneye (å Levant), l' Ouganda (å Bijhe) eyet l' Congo-Kinchassa (å Coûtchant). Li mitan nonnrece del frontire, c' est l' Laetche Kivou.
Monzevås
[candjî | candjî l’ côde wiki]C' est l' payis ås meye tienes.
Peuplåcion
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les raeces
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li payis est peuplé di troes raeces di djins ki n' si marièt waire inte di zels. Do vî tins, tchaeke raece aveut on metou role dins l' etcherpetaedje del societé.
- les Toutsis : grands noers nîlotikes tinént les vatches et esse les tchîfs politikes.
- les Houtous : pitits noers bantous estént les coûtiveus del tere.
- ls Twas, ene ôte pitite sôre di djins estént marixhås et macreas.[1]
Istwere del peuplåcion
[candjî | candjî l’ côde wiki]Po comincî la pus d’ meye ans, tot l’ payis steut covrou pa ene foirt espesse foistreye. Les prumîs omes k' î dmorént, c’ ît des ptits omes, les Twa ki viként del tchesse eyet do codaedje des fruts et des raecenes, pask’ i n’ avént nén l’ idêye ni les ostis po dirôder eyet coûtiver.
Adonpwis, cwand l’ dezert do Sara s’ a stindou e tchessant les bantous coûtiveus ki î stént, il ont dvou ndaler vir ôte pårt po trover des plaeces po fé des tchamps. I nd a k' ont-st arivé insi so les tienes do Rwanda et s’ mete a dirôder tot leu pus foirt sins s’ ocuper des Twa k’ ont stî må pris ey i nd a waire k’ ont sorviké.
Après les «bantous» - roci lomés Houtou – des djins d’ Etiopeye ont stî oblidjîs d’ baguer aveu leus vatches, tchessis yeusses eto pa l’ avance do dezert. Eyet, i gn a aviè meye ans did ci, sacwant d’ ces djins la, e passant pa l’ Ouganda, s’ ont aresté el long d’ l’ Akaguera (eyou k’ c’ est asteure el Park di l’ Akaguera). Gn a des ôtes k' ont co stî ene miete pus lon, divant d’ arester a l’ Ouwess di l’ Ouroundi, el payis vijhén. Ces djins la, c' est les Toutsi, des moenneus d' tropeas.
Les Houtou ont tant et si bén dirôdé k’ i gn a ostant dire pupont d’ bwès do tot. A leu-n arivêye, les Toutsi n’ ont pont fwait d’ brut ey il ont dmoré l’ long d’ l’ Akaguera disk’ å Bouguessera, eyou i gn a pont d’ bounès teres po coûtiver. Do côp, ça n’ djinnéve nén les Houtou. Mais les Toutsi ont radmint veu k’ les Houtou n’ s’ etindént nén eshonne: i gn aveut on moncea d’ pitits rweyåmes ki s’ djalozént onk l’ ôte eyet todi e trén di s’ bate. Les Toutsi avént adopté l’ lingaedje (kiniarwanda) eyet l’ vicaedje des Houtous. I n’ ont pont yeu d’ må po s’ arindjî e dvinant ptit-z a ptit les mwaisses po k’ i gn euxhe pupont d’ djalots.[2]
Istwere
[candjî | candjî l’ côde wiki]Colnijhaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Loukîz a : Rwanda-Ouroundi#Divant 1922
Colnijhî aprume des Almands, i fourit dné e mambornance al Beldjike al Påye di Versaye (1919). Ele li wårda disk' å dislaxhaedje e 1961.
Politike di l' ONU
[candjî | candjî l’ côde wiki]A l’ ONU, après l’ guere di 40, li môde esteut d' astaler li democraceye totavå. Adon, po fé plaijhi a l’ ONU, li Beldjike, k' esteut mambor, diveut mete fén å « systinme feyodå » des « Teritweres dizo mambornance do Rwanda-Ouroundi ».
Prumirès anêyes di dislaxhance
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les Houtous ont yeu l' moennance do payis dispoy 1959 disk’ e 1994.
Peupe-sipata di 1994
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Loukîz a : Peupe-sipata do Rwanda di 1994
L' avion do prezidint Djuvnå Habiarimana est saetchî djus pa on tir di canon sconte-avion.
Sol pî sol tchamp, des milices houtowes kiminçnut a macsåder les Toutsis et les cis des Houtous ki fjhént avou zels.
S" eshuva li peupe-sipata el pus crouwel ki l’ Afrike åye conoxhou e XXinme sieke : 800.000 moirts a 1.000.000 d’ moirts do moes d' avri å moes d' djun.
Dins les Belès Letes e walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li grosse mitan do roman e walon «Li batreye des cwate vints» si passe e Rwanda, djusse après l' peupe-sipata di 1994.
Hårdêye difoûtrinne
[candjî | candjî l’ côde wiki]Modêye brouyon del "Batreye des cwate vints" (so l' Aberteke)
Sourdants
[candjî | candjî l’ côde wiki]- ↑ Omer Marchal, conferince sol Rwanda, Ritrovinne des rcåzeus d' walon, octôbe 1994
- ↑ André Chauvaux, Li Bouroundi, Li Rantoele 73, esté 2015.