Rwanda

Èn årtike di Wikipedia.

Li Rwanda, c' est on ptit payis del Mîtrinne Afrike.

Sitindêye : 26 338 kilometes cwårés.

Mwaisse veye : Kigali.

Lingaedjes :

  • colniå : francès, mins l' inglès s' a spårdou dispu l' redjime Kagamé.
  • kiniarwanda : seu lingaedje do payis

Djeyografeye[candjî | candjî l’ côde wiki]

Vuwe des tienes

Vijhnaedje[candjî | candjî l’ côde wiki]

Les vijhéns sont l' Bouroundi (a Nonne), li TanzaneyeLevant), l' OugandaBijhe) eyet l' Congo-KinchassaCoûtchant). Li mitan nonnrece del frontire, c' est l' Laetche Kivou.

Monzevås[candjî | candjî l’ côde wiki]

C' est l' payis ås meye tienes.

Peuplåcion[candjî | candjî l’ côde wiki]

Les raeces[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li payis est peuplé di troes raeces di djins ki n' si marièt waire inte di zels. Do vî tins, tchaeke raece aveut on metou role dins l' etcherpetaedje del societé.

  • les Toutsis : grands noers nîlotikes tinént les vatches et esse les tchîfs politikes.
  • les Houtous : pitits noers bantous estént les coûtiveus del tere.
  • ls Twas, ene ôte pitite sôre di djins estént marixhås et macreas.[1]

Istwere del peuplåcion[candjî | candjî l’ côde wiki]

Po comincî la pus d’ meye ans, tot l’ payis steut covrou pa ene foirt espesse foistreye. Les prumîs omes k' î dmorént, c’ ît des ptits omes, les Twa ki viként del tchesse eyet do codaedje des fruts et des raecenes, pask’ i n’ avént nén l’ idêye ni les ostis po dirôder eyet coûtiver.

Adonpwis, cwand l’ dezert do Sara s’ a stindou e tchessant les bantous coûtiveus ki î stént, il ont dvou ndaler vir ôte pårt po trover des plaeces po fé des tchamps. I nd a k' ont-st arivé insi so les tienes do Rwanda et s’ mete a dirôder tot leu pus foirt sins s’ ocuper des Twa k’ ont stî må pris ey i nd a waire k’ ont sorviké.

Après les «bantous» - roci lomés Houtou – des djins d’ Etiopeye ont stî oblidjîs d’ baguer aveu leus vatches, tchessis yeusses eto pa l’ avance do dezert. Eyet, i gn a aviè meye ans did ci, sacwant d’ ces djins la, e passant pa l’ Ouganda, s’ ont aresté el long d’ l’ Akaguera (eyou k’ c’ est asteure el Park di l’ Akaguera). Gn a des ôtes k' ont co stî ene miete pus lon, divant d’ arester a l’ Ouwess di l’ Ouroundi, el payis vijhén. Ces djins la, c' est les Toutsi, des moenneus d' tropeas.

Les Houtou ont tant et si bén dirôdé k’ i gn a ostant dire pupont d’ bwès do tot. A leu-n arivêye, les Toutsi n’ ont pont fwait d’ brut ey il ont dmoré l’ long d’ l’ Akaguera disk’ å Bouguessera, eyou i gn a pont d’ bounès teres po coûtiver. Do côp, ça n’ djinnéve nén les Houtou. Mais les Toutsi ont radmint veu k’ les Houtou n’ s’ etindént nén eshonne: i gn aveut on moncea d’ pitits rweyåmes ki s’ djalozént onk l’ ôte eyet todi e trén di s’ bate. Les Toutsi avént adopté l’ lingaedje (kiniarwanda) eyet l’ vicaedje des Houtous. I n’ ont pont yeu d’ må po s’ arindjî e dvinant ptit-z a ptit les mwaisses po k’ i gn euxhe pupont d’ djalots.[2]

Istwere[candjî | candjî l’ côde wiki]

Colnijhaedje[candjî | candjî l’ côde wiki]

Loukîz a : Rwanda-Ouroundi#Divant 1922

Colnijhî aprume des Almands, i fourit dné e mambornance al Beldjike al Påye di Versaye (1919). Ele li wårda disk' å dislaxhaedje e 1961.

Politike di l' ONU[candjî | candjî l’ côde wiki]

Loukîz a : Rwanda-Ouroundi#Passaedje å sistinme politike coûtchantrece

A l’ ONU, après l’ guere di 40, li môde esteut d' astaler li democraceye totavå. Adon, po fé plaijhi a l’ ONU, li Beldjike, k' esteut mambor, diveut mete fén å « systinme feyodå » des « Teritweres dizo mambornance do Rwanda-Ouroundi ».

Prumirès anêyes di dislaxhance[candjî | candjî l’ côde wiki]

Les Houtous ont yeu l' moennance do payis dispoy 1959 disk’ e 1994.

Peupe-sipata di 1994[candjî | candjî l’ côde wiki]

Loukîz a : Peupe-sipata do Rwanda di 1994

L' avion do prezidint Djuvnå Habiarimana est saetchî djus pa on tir di canon sconte-avion.

Sol pî sol tchamp, des milices houtowes kiminçnut a macsåder les Toutsis et les cis des Houtous ki fjhént avou zels.

S" eshuva li peupe-sipata el pus crouwel ki l’ Afrike åye conoxhou e XXinme sieke : 800.000 moirts a 1.000.000 d’ moirts do moes d' avri å moes d' djun.

Dins les Belès Letes e walon[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li grosse mitan do roman e walon «Li batreye des cwate vints» si passe e Rwanda, djusse après l' peupe-sipata di 1994.

Hårdêye difoûtrinne[candjî | candjî l’ côde wiki]

Modêye brouyon del "Batreye des cwate vints" (so l' Aberteke)

Sourdants[candjî | candjî l’ côde wiki]

Commons
Commons
I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou li Rwanda .
  1. Omer Marchal, conferince sol Rwanda, Ritrovinne des rcåzeus d' walon, octôbe 1994
  2. André Chauvaux, Li Bouroundi, Li Rantoele 73, esté 2015.