Uzeu:Pablo/Wallons-nous

Bondjoû!

ça fwait ki vos avoz loukî l' emission "Wallons-nous", eyet sol sudjet do scrijhaedje do walon vos avoz vnou vey chal...

I n' aveut nén télmint d' tins a l' emission po dire tot çou k' on-z åreut vlou dire; vochal ene miete di pus.

Li rfondou walon: c' est cwè?

Li "rfondou walon" c' est seulmint on sistinme di scrijhaedje, ene ôrtografeye; ça n' est nén po candjî l' manire di cåzer ni po candjî l' accint des djins ou les mots k' il eployèt. C' est djusse on sistinme po k' on minme mot si poye sicrire del minme manire tot avå l' Walonreye walon-cåzante, eyet dner ene sicrîte imådje unifieye do lingaedje.

Nolu n' est oblidjî d' l' eployî; c' est djusse ene usteye di pus, k' est la po les cis ki l' vôrént eployî.

Li rfondou walon: pocwè?

Çoula fwait ddja ene tchôke k' i gn a mezåjhe d' ene cogne d' unifyî scrijhaedje, come çoula egzistêye po tos les ôtes lingaedjes.

C' est e 1989 ki l' prumire idêye tecnike a-st aspité, avou l' betchfessî ea. Les anêyes shuvantes, l' idêye si spådrè, eyet va esse aspoyeye pa l' UCW, ki metrè so pî ene "Comission Normålijhaedje" ki va-st eplaidî e 1997 on prumî documint sol rifondou walon. L' UCW si va ahoter. Mins, nerén, li bouye serè continouwêye pal SNR "Li Rantoele". Li Tåvlotêye Rifondaedje del Rantoele si va astoker so les decidaedjes di l' UCW. Ele metrè l' cougnet tot finixhant les detays, eyet unifyî les scrijhaedjes des djins k' avént ddja cmincî a-z eployî l' rifondou walon.

Si vos lijhoz bén l' francès, vos ploz loukî l' pådje http://rifondou.walon.org/istwere_do_rfondaedje.html po l' istwere do diswalpaedje do rfondou.

Eployî pa kî?

A pårti do moumint ki l' ôrtografeye s' a djoké d' candjî (eviè 2001), i gn a-st avou di pus a pus d' ovraedjes sicrîts e rfondou: des lives, des waibes; mins eto des usteyes (coridjrece d' ôrtografeye, programe di codjowaedje, diswalpaedje d' ene coridjrece di grammaire (nén co fini). On rcwereu indepindant irlandès fijha-st on rcweraedje sol Daegntoele (Internet) et trova, e 2004, pus d' on miyon d' mots e rfondou.

I n' a nén co télmint d' djins ki scrijhèt e rfondou (motoit ene vintinne), pask' i n' a nén télmint di reclame; mins asteure, ça pôreut candjî. I gn a ddja, a Bive e l' Årdene, des cours di walon k' acsegnèt l' ôrtografeye do rfondou.

C' est ossu (c' est la l' idêye pa drî si askepiaedje) li meyeuse ôrtografeye po les ovraedjes colectifs, avou des oteurs di totes les plaeces, come ene eciclopedeye, on diccionaire di tot l' walon, ene gazete nåcionåle, des documints politikes, evnd.

Comint k' ça rote? C' est målåjhey?

End a ki trovèt kel rifondou est pus målåjhey ki l' sicrijhaedje Feller; mins des ôtes ki trovèt k' c' est l' contraire; ça depind des djins. D' après les esperyinces k' ont stî fwaites, ene djin ki cnoxhe bén li lingaedje walon arive a lére li rfondou sins trop d' rujhes, minme sins l' aveur apris. Pol sicrire, taiss k' i fåt-st aprinde. C' est la ki les diccionaires, les coridjreces, eyet les foroms k' on trove sol Daegntoele vénront bén a pont.

Li mwaisse idêye do rfondou walon, c' est les betchfessîs scrijhas, ene manire di scrire ki rascovere deus ou troes prononçaedjes diferins. L' idêye a stî copieye do scrijhaedje do burton, ki, tot come li walon, n' a nén on diyaleke di referince, mins 4 diyalekes d' a pô près l' minme pwès.

Les betchfessîs scrijhas ont stî tchoezis tot-z alant vey dins les vîs vîs scrijhaedjes do walon; c' est insi k' ont stî rpris xh, oe, oi, én, ea, sch, å, ai, des ôtes ont stî edvintés, sol minme lodjike jh, sh, ae, oen. Ossu, li rfondou walon saye di scrire li moens possibe d' accints, d' loyeures et d' faflotes; eyet di decider ene seule manire di scrire dins des cas come cwè, kwè, qwè evnd.

On tåvlea ki dene (grosso modo) les prononçaedjes des betchfessîs, avou des egzimpes (b.s.: betchfessî scrijha, Ch: Tchålerwè, Na: Nameur, Lj: Lidje, BA: Basse-Årdene)

b.s.	Ch	Na	Lj	BA	egzimpe
betchfessî å	ô	au	å(â,ô)	â, ô	måjhon, åbe
betchfessî ae	a (â)	a	è	a,è	voyaedje
betchfessî ea	ya	ya	ê	ê	novea, tchestea
betchfessî én	én	in	in	in	tchén, bén
betchfessî -ey(e)	îy, î	îy	èy	îy	åjhey
betchfessî jh	j	j	h	j	prijhon, oujhea
betchfessî oe	wè	wè	eû	wè, oû	moes, froed, peloe
betchfessî oen	win	win	on	on	moenne, avoenne
betchfessî oi	ô, oû	wa	wè	wa	moirt, foirt
betchfessî sch	sk	ch	h	ch	dischinde, a pîs dschås
betchfessî sh	ss	ch	ss	ss, ch	shure, ashire
betchfessî xh	ch	ch	h	ch	pexhon

Po vey di pus

• on forom: http://berdelaedje.walon.org/
• l' Aberteke (sôre di magazine so les fyis): http://aberteke.walon.org/
• sol rifondou: http://rifondou.walon.org/
• ene grammaire, po-z aprinde li walon: http://croejhete.walon.org/
• emiles & Jabber: pablo@walon.org, lucyin@walon.org
• telefone: 043.44.44.70 (vos ploz cåzer e walon, bén seur)