Maladeye å cronivirûsse 2019

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « Parminêye 2020-2021 », loukîz cial.

imådje do virûsse å microscope éndjolike

Li Maladeye å cronivirûsse 2019 (ki pout esse racourteye Macrov-19, çou ki respondreut a l' inglès Covid-19, COronaVIrus Disease-19), pus coranmint: el Gripe å cronivirûsse 2019 u gripe chinwesse 2020, Covite 19, parminêye 2020-2021, catåre 19 u Corona, c’ est ene maladeye cåzêye pa on cronivirûsse (spoté cron virûsse) ki provént del Chine, la k' a-st ataké e moes d' nôvimbe 2019.

Li minêye s’ a stramé totavå l’ Daegne e 2020 eyet 2021. Et s' cåzer des nouzomès pietes economikes, avou on moncea d' moirts.

Senes del maladeye

Discrijhaedje des sintomes

Li covaedje deure di onk a 15 djoûs, moyinmint 5 a 6 djoûs.

C’ est ene gripe come ene ôte, avou del five ey on matchurea et do tossa del goidje.

Come dins les ôtes gripes, gn a sacwants malådes ki fwaiynut on froed d' pwetrene (peumoneye), et laddins, des cis k’ endè morèt.

Porcintaedje

• five (88 åcint)
• setch tossa (68 %)
• scrandixheure (creva, flayea): les djins sont crevé hodés (38 %)
• raetchaedje (33 %)
• dishoflaedje (coûtresse d' alinne); minme rifwait, li malåde si sint poûssif (20 %)
• må d’ goidje (14 %)
• må d’ tiesse (dandjreus cåzé pa ene awiyante sinuzite frontåle (14 %)
• ecoidleures (15 %)
• tchå d' poye et frumjhons (sinsåcion di «tchôd et froed») (11 %)
• rinådaedje (5 %)
• schite (4 %)
• sonnaedje do nez (1 %)
• djontivite des ouys (1 %).

Gn a eto ene endalaedje do sawoura. L' amagnî est dins l' boke mins ni gostêye pus rén.

Tcheriaedje des sintomes

Li maladeye atake pus doûçmint k’ ene gripe d’ ivier. Li må d’ goidje (avou pacô li sinsåcion d’ on coir etrindjir dirî l’ ålwete), et les mås d’ tiesse vont esse shuvous do setch tossa, avou li scrandixhaedje ki crexhe et l’ five ki monte, mins nén todi.

Après 8 a 10 djoûs, li tosse kimince a mawri, avou des raetchons schoumieus, mins nén gloumiants djaenes u vetes, come dins les ôtes moirguneas. Po les cas griyeus, c’ est ossu l’ moumint ki l’ må wangne les deus peumons (e minme tins). Po les ôtes, li tosse va co dmorer ene u deus samwinnes, tot discrexhant.

Dins les cas ledjirs (ki c’ est nouv côps so dijh come ça), gn a djusse on ptit må d’ goidje et del setch tosse, di tenawete, sins five.

Minêyolodjeye

Dinêyes minêyolodjikes

Passaedje d' ene djin a l' ôte

Li passaedje d’ ene djin a l’ ôte si fwait pa les gotletes di stiernixhaedje u d’ tossaedje. Les coveus del maladeye plèt rascråwer les ôtes.

Gn a eto des djins ki n’ sont nén malådes, mins k’ edjîstrèt l’ microbe (haitî poirteu).

Rascråwance, morance et touwance

Loukîz a : Minêye_di_Covite_19_el_Beldjike#Touwance

Li touwance del maladeye (porcintaedje di malådes ki morèt) a stî avirêye a 1 a 3 åcint å cminçmint del maladeye.

Après côp, dins des studias pus spepieus come li ci sol veye almande di Gangelt, ene aisse del maladeye e l’ Almagne la ki l’ rascråwance fourit d’ 15 åcint del djin (so 11.000 dimorants), li touwance ni sereut pus ki di 0,37 åcint.

Mins come ene djin so cénk a stî acsûte sins sintome, dins ci studia la, li morance pa malåde sereut di 0,46 åcint (onk so 200), et l’ morance par djin 0,05 (cénk po 10.000).

Al fén del minêye e 2022, ki tertos si fjhént tester, li morance n' esteut pus ki di 1 a 2 pormeye (0,1 a 0,2 åcint).

Morance pa trintche d' ådje

morance pa trintche d' ådje

Les trintches d’ ådje les pus acsûtes, c’ est les viyès djins. Insi dins les prumîs meye moirts del Beldjike, gn aveut 40 åcint d' djins di dpus d' 80 ans, et 93 cint di cenes di pus di 60 ans.

E l' Grande Dutcheye, e moes d' octôbe 2021, li moyene d' ådje des moirts esteut di 82 ans.

Stramaedje del minêye

Loukîz a : Minêye di Covite 19 el Beldjike

Ståraedje del minêye å cmince

Elle a cmincî el Chine fén 2019. Et passer dins kékes payis d' Azeye e moes d' djanvî 2020.0

L' Itåleye a stî acsûte e moes d' fevrî, aprume e l' Lombardeye.

Elle a-st acsût oficirmint l' Beldjike diviè l' 5 di måss 2020. Li straegne recloymint kiminça li 18 di måss, et s' porshure disk' å 3 d' may.

Ele s' a spårdou adon dins tote l' Urope coûtchantrece e moes d' avri, pu wangnî l' Amerike k' a divnou l' aisse del maladeye e moes d' may.

Li disracloymint a stî possibe ene miete totavå dins l' Union uropeyinne et les voyaedjes riprinde e moes d' djulete.

Mins gn a yeu on rsôtaedje al fén d' l' esté, pu e l' erî-såjhon, çou k' a moenné a des noveas rastrindaedjes di mouvmint.

Dins les payis k' avént clôs ttafwait divant li stramaedje del minêye (Marok, Tunizeye), ci n' est k' e waeyén-tins 2020 ki l' maladeye s' a vormint stramé.

E l' ivier 2020-2021, gn a yeu on fel rispitaedje, e l' Urope, todi, avou des wayimants pus fel po passer d' ene djin a l' ôte.

Espaitchance

Kidujhance di tos les djoûs po s' houwer do rascråwant adjint

Èl lisse dizeu a stî riscrîte dins ene "estori" d' ene walon-cåzante pådje so ene rantoele di soçnaedje :

• Si laver les mwins a tinzayeure.
• Tossî u sprognî e s' keute u bén dvins on noret d' taxhe.
• Eployî on noret d' taxhe di papî et l' taper evoye après on côp.
• Si dire bondjoû sins s' serer l' mwin et n' si nén rabressî.

Recloymint

Sbaråd avou èn ecoraedjant messaedje po fé prinde pacyince, et on djeu d' mots e walon

Cwand l' rascråwe divént evayixhante, les estats metnut e-n erote ene sitrindante politike d' erî-plaeçaedje sociå. Les djins dvèt dmorer reclôs e leu måjhone, et n' rexhe ki po les comissions k' on n' s' è sait passer. I n' si polèt pus rashonner. Les cis k' el savèt fé divèt-st ovrer pa teleboutaedje.

Li disrecloymint ni s' fwait ki pitchote a midjote. Les djins doevnut poirter des masses et dmorer a dpus d' on mete et dmey di n' onk l' ôte.

I dvèt laver leu mwins avou on dispufkinant divant d' intrer dins on louwé publik, et tot l' cwitant.

Eploctaedje

Come li maladeye n' a-st aparexhou daegnreçmint k' å cminçmint d' l' an 2020, li vaccén, teyoricmint assez simpe a fabriker, ni fouri presse k' al fén d' l' anêye, et les eploctaedjes di flouxhe kimincî e 2021 on pô pattavå.

Gn ava des vaccéns a deus pikeures (Pfizer, Astra Zenaka, Sinofarm) et des cis a ene simpe pikeure (Spoutnik, Johnson & Johnson). Li prumî eplocta (Pfizer) dimandéve d' esse wårdé dins l' l' aote likide. Les ôtes estént wårdåves å froed (4 a 8 digrés) come les vaccéns ordinaires.

Médiaedje

Come c' est on virûsse a SRN (seur ribonawearin), gn a nou traitmint k' el pout touwer. On médeye tchaeke sene sintomatolodjicmint.

Li peumoneye est foirt awiyante, a cåze d' èn efouwaedje timpestiveus. Les cis k' ont ci sintome la divèt rçure di l' ocsidjinne e-n èn ospitå. Les cas les pus griyeus sont edoirmous ey edjavlés coûtchîs. I polnut dmorer insi 8 a 10 djoûs. I n' è schape k' onk so troes.

Dins les ouves e walon

Loukîz a : Escos del minêye 2020 dins les belès-letes e walon

coviete do Cotcorico 1/2020, mostrant on masse sol cope do Rwè

On a yeu radmint trové on djeu d' mots Covid / co vite. Il a stî spårdou avou l' recloymint, dins l' messaedje "ci serè covite (Covid) fini" oudon-bén «on serè co vite houte».

Willy Marchal a fwait ene tchanson so l' air del viye tchanson francesse «Article 214» (pu cnoxhowe pa l' incipite do resploe «elle est toujours derrière».

Li minme air, avou do cåzaedje pus djenerå, a dné cisse tchanson cial, riscrîte pa Lucyin Mahin.

Li prumire gazete a ndè djåzer e walon, c’ esta « Li Walone » do prétins 2020, del pene da Leyon Buken :

Adon-pwis, Jacques Vandenbroucke redjårbêye on tecse powetike, ripiké del Daegntoele, sol bea prétins do moes d' måss 2020.

Todroet après, Nosse lingaedje dinéve eto deus årtikes sol sudjet, pus tuziveus. Après aveur fwait on racourti di sacwants minêyes (metans, li noere pesse del Moyinådje, Georges Ghys codånéve li vicaedje dins les payis come li Chine, li Djapon et l' Inde:

Shût cwate pådjes di Pire di po-drî l'cinse, pus tecnike, la k' i cåze do « comavirûsse » ki n’ est k’ on simpe paket d’ acide di nawea avou ene piceye di proteyenes. Adon-pwis, espliker les candjmints ki l’ recloymint a cåzé dins les pratikes rilidjeuses (pp. 25-28).