Li saga do radon (live)

Li saga dè radon

Li saga do radon (Li saga dè radon), c' est on live sincieus sol radon, sicrît d' ene plaijhante façon pa Willy Vanderschueren e 2020.

Il a stî eplaidî på Ståve des Boûs (muzêye di Logbiermé).

Kitaeyaedje do live

Tchaptrês

Loukîz a : Li_saga_dè_radon (prumîs tchaptrês)

Motlî

Gn a on motlî d' troes pådjes (p. 315-317) mins ki resplike bråmint des mots k' egzistèt dedja dins les diccionaires (seurmint E1 eyet E170).

Mins tos les noûmots (sovint des calcaedjes do francès) do tecse sont eto rprindåves dins l' rahouca [E188] del djivêye des motîs do walon.

Kékès creyåcions:

• areyateur
• spicilaedje

Atuze vienrece do live

Li scrijheu a ene teze a disfinde. C' est ki li rshoflaedje di radon (egzalåcion) påzès rotches, cwand on l' muzeure so dijh cwénze plaeces (e l' minme rotche), les ponts di rzultats, rimetous a logarite, si rindjèt so ene droete roye montante. A pårt des spitaedjes-foû å dzo et å hôt, so les deus corons.

C' est ene abayeye ki va disconte ene idêye al môde mon les matematikîs ki volnut ki ces ponts la s' erîlexhe so ene sigmoyide.

Ça fwait : po l' lijheu·se Landa (Tibî Meyî u Penêye) poleur saizi les pondants et les djondants, i dût å scrijheu d' espliker, pitchote a midjote :

• pocwè k' on a tant cåzé do radon dispu sacwants ans.
• cwè çki c' est å djusse di ç' biesse la, li radon.
• cwè çki c' est ki l' radiactivité, plamour ki c' est çoula ki permete di muzrer l' radon.
• kimint fé ene muzeure: les ahesses po rascode les sayoes (echantiyon); les aparey di muzraedje.

Å resse, c' esteut çoula li pumire especiålité do scrijheu a l' univ di Lidje: les mzuroes fizikes, electrikes ey éndjolikes.

Li tchaptrê ki bråmint des lijheus·se·s d’ Årdene åront di l’ agrès po ‒ paski c’ est so l’ Årdene k’ i gn a l’ pus di radon ki sûne foû d’ tere - c' est : kimint s’ è mete cwite dins on bastimint ? (tchapite 7).

Li scrijheu, c’ est on fizicyin. Mins į va divni on tchimisse ‒ on tchimisse do radon, come di djusse ‒ dins l’ tchapite ki shût (l° 8).

Et diner sacwants aplicåcions do mzuraedje do radon po-z ahessî des ôtès syinces, djeyolodjeye et medcene (tchaptrê 9). Mins la, c’ est « on sudjet k’ est pris avou l’ pus grand serieus pa sacwants sincieus et docteurs, mins k’ endè fwait rire et s’ corcî des ôtes » (p. 142).

Adonpwis, come li radon est raetchî des rotches, va gn aveur tote ene escursion dins l’ monde des djeyolodjisses. Si va-t on aprinde li spicilaedje des pires, del magmatike (volcanike et granitike) al rashiyrece (sedimintrece), e passant pa les metamorfikes et les meuvès rotches (les cenes ki s’ ont dismantchî) : årzeye et såvlon (tchaptrê 10).

Eyet, e l’ Walonreye, end a po fé, des rotches di totes les cognes, come les edjåxhes (chisse), li castinne, les schayes, li marbe. Mins li cene k’ a l’ pus schôpyî nosse ricwereu, c’ est sins manke li granite (tchaptrê 11).

A ç’ egré la do live, cwand il a tot mostré les piceures des pires, li scrijheu candje co d’ dominne et nos ehertchî dins l’ monde des statistikes et des matematikes (logarites). Avou l’ årt d’ espliker çoula foirt simpmint, come si on djåzreut del plouve et do bon tins. Tantea ki ses scolîs d’ lijheus endè ridmandèt. C’ est, do moens, çou ki l’ oteur dit ki s’ va passer al fén do tchaptrê des mates (tchaptrê 12).

Al fén, diswalper tos les rzultats d’ muzeures, tchaeke côp shuvou do diyagrame la k’ on voet les ponts s’ egurner so ene droete roye, inte deus limotches ki l’ cwereu a defini. Ey į va fé cist egzercice la :

• so les ptits massifs : noere edjåxhe do Ptit-Tier et d’ Måmdey, edjåxhe d’ Indji del cårire Carmeuse, minete di fier del cårire di såvlon d’ Tchession. Çoula sins conter les analizes foû payis, e l’ Burtaegne, e l’ Irlande ey e Congo-Kinchassa (tchaptrê 13).
• so des pus grandès stindêyes di rotches, mins çoula a l’ etrindjir (Corse, Cevenes et a Clairvå, e l’ Grande Dutcheye) (tchaptrê 14).
• so tote ene contrêye, li payis del Viye Såm (Såm, Ranxhoe, Bexhe, Ciereu, Oûte) (tchaptrê 15).
• so deus liveas a parfondeur diferinne, e l’ schayire del Moreapire, a Bietris (tchaptrê 16)
• divins diferinnès måjhones do Sårt-Djalhé (tchaptrê 17)
• so troes ans d’ tins, dins on pousse do trô d’ rotche di Ramioûle, u dins des måjhons abandnêyes et serêyes (Manhé) (tchaptrê 18)

Alére

Corwaitaedje da Lucyin Mahin, Li Rantoele l°98, esté 2021.

Hårdêye divintrinne

• termitire

Hårdêye difoûtrinne

• so Wikisourd: Li saga dè radon (plan do live)
• so Wikisourd: Li saga do radon (corwaitaedje)