Aplacaedje tîxhon
L' aplacaedje tîxhon, e linwince do walon, c' est ene sôre d' aplacaedje di (å pus sovint) deus nos, la kel disterminant est metou po cmincî, eyet l' disterminé padrî, en on seu mot, u avou ene loyeure.
Vîs egzimpes d' aplacaedje tîxhon dins des cmons nos[candjî | candjî l’ côde wiki]
aplacaedje di deus nos[candjî | candjî l’ côde wiki]
Vîs cmons mots[candjî | candjî l’ côde wiki]
- cloke-poite (poite del veye avou des clokes)
- mwinlevêye (levêye di mwin, mwin metowe so on tite po-z espaitchî del vinde)
- pexhon-molén (molén avou ene adjinçnaedje po-z apicî les pexhons)
- pî-bate (pîce metowe å dbout d' ene sicoreye)
- pî-schaye (eschaye metowe al dierinne randjeye d' on toet di schayes)
- pî-stok (stok ki sieve di pî po ene posteure)
- pî-wå (on wå metou al dierinne randjeye d' on toet di strin)
- tchafor (for al tchåsse)
- tchene-simince (simince di tchene)
- wangne-corti (corti po wangnî ene sacwè, nén po mete des fleurs)
Mots eployîs coramint ouy[candjî | candjî l’ côde wiki]
- arantoele (toele d' araegne), arincrin (crin d' araegne),
- fiesse-djoû (djoû d' fiesse)
- pî-sinte (sinte (pazea) k' on-z î rote a pî)
- pî-stok (come on stok di pire ki sieve di pî a ene posteure)
- scribanc (banc po scrire)
Nos di des fleurs et des biesses[candjî | candjî l’ côde wiki]
- gorea-moxhon (moxhon å gorea)
- ôrimiele (miele d' ôr).
- tchecawe (cawe di tchet)
aplacaedje addjectif + no[candjî | candjî l’ côde wiki]
- vîs mots avou des addjectifs al cawete -ål:
- tcheråvoye (tcheråle voye, voye boune assez po les tchårs î passer).
- fenåmoes (fenål moes).
- hierdåvoye (hierdåle voye, voye k' el hiede î pout passer).
- Nouvveye
- tinroxh (tinre oxh), cronzoxh (cron-z oxh)
- croufier (fier ki shonne crou, pask' i rlût)
Aplacaedje no + viebe[candjî | candjî l’ côde wiki]
- viermolou (molon des viers)
Aplacaedje adviebe + viebe[candjî | candjî l’ côde wiki]
Aplacaedje adviebe + addjectif[candjî | candjî l’ côde wiki]
Aplacaedje tîxhon dins des nos d' plaeces[candjî | candjî l’ côde wiki]
Aplacaedje di deus nos[candjî | candjî l’ côde wiki]
Ene cåkêye di nos d' veyes, viyaedjes, hamteas et des ôtès plaeces sont fwaites a pårti di aplacaedje tîxhon di deus nos, li disterminé li no d' ene plaece (pré, tchamp, fa, pont) eyet l' disterminant, li no d' ene djin. Vocial sacwants egzimpes lijhîs a pårti do disterminé.
- A vey avou l' payizaedje:
- A vey avou des aiwes:
- A vey avou les tchamps:
- tchamp: Dotchamp, Francortchamp, Strintchamp
- såt (sårt): Djesponsåt, Lodlinsåt, Nåbrissåt, Ricsinsåt
- rou: Mårténrou
- ster: Hodister, Pepinster, Timister.
- A vey avou les bwès :
- A vey avou les viyaedjes :
Aplacaedje addjectif + no[candjî | candjî l’ côde wiki]
On n' les scrireut pus avou des loyeures, ca c' est li plaece normåle di l' addjectif e walon.
- Fontinne : Noere Fontinne
- Han : Pitite Han, Grande Han, Moite Han.
- noû : Nouve Veye, Noûpré, Noû York, Les Noûponts
- Prandjloe : Laid Prandjloe
- Ri : Setchri, Parfonri
- Vå : Setchvå, Belvå
- vî : Vî Djnape, Viye Veye
Les rapoirts inte li disterminant eyet l' disterminé.[candjî | candjî l’ côde wiki]
- Å pus sovint, l' aplacaedje tîxhon replaece :
- li dvancete d' apårtinance « da » : Hinripont = pont da Hinri.
- li dvancete « di » : tchecawe = cawe di tchet; Tchivådos = dos di tchvå.
- Mins i pout eto replaecî
- li dvancete « po » : scribanc = banc po scrire.
- li dvancete « e » : panea-cou = cou e panea.
- li dvancete « avou » gorea-moxhon = moxhon avou on gorea.
Candjmints di scrijhaedje loyîs a l' aplacaedje tîxhon[candjî | candjî l’ côde wiki]
- Les longuès voyales då coron des ptits nos polèt divni coûtes: Rodjî => Rodjimont, Ådjî => Nådjimont
- Les halcrossès cossounes ni si scrijhèt pus. Robiet => Robieveye, Biernåd => Biernåfa.
- Les ptits nos avou -iet (e francès -ert) polnut piede u rtrover leu R: Sibièt / Sibert: Sbertchamp; Sbêmont. Djerbêfwè.
- Les halcrosse E ni si scrijhèt pus: pires-tchamp (tchamps ås pires) => Pirtchamp.
- On pout dveur ridobler li S: Nobrissåt, Gossåt.
- Li H di "hé" pout tchaire:
- I gn è pout aveur etroclaedje:
- d' ene loyeure: en Ådjimont => Nådjimont.
- d' ene divancete: so Hodimont => Sodimont.
Voyale di loyaedje[candjî | candjî l’ côde wiki]
L' aplacaedje tîxhon si fwait avou ene ristitcheye voyale, si l' prumî mot a ene cossoune å coron:
Ci voyale di loyaedje la est pus tipicmint «i», k' est li spotchåve voyale li pus lådje oyowe.
- ôr + miele => ôrimiele.
- hård- (håre) + frinne => hårdifrinne
- borg- (bork) + mwaisse => hårdifrinne
Dins les payis la ki l' sipotchåve voyale est «u», c' est leye ki sieve po l' eterloyance.
- Tchårl- (Tchåle + pont => Tchårlupont
Come on l' voet dins les egzimpes, gn a sovint l' rispitaedje d' ene dobe cossoune å coron do bodje, cial, c' est «R».
Ci piceure la est voltî eployeye dins les noûmots.
Istwere et vicansté di l' aplacaedje tîxhon[candjî | candjî l’ côde wiki]
Dierins nos d' plaece fwaits avou aplacaedje tîxhon[candjî | candjî l’ côde wiki]
Tote li moyinådje, les nos d' plaeces estént adjinçnés inla. Les dierins k' ont shuvou cisse rîle la:
L' aplacaedje tîxhon dins les noûmots[candjî | candjî l’ côde wiki]
Les rfondeus - et eto des ôtes waloneus - ont sayî di raskepyî sacwants noûmots so l' tcherpinte di l' aplacaedje tîxhon. C' est todi des aplacaedjes wice kel disterminant est on mot d' ene seule sillabe.
- no + no : peupe-sipata (sipataedje d' on peupe), pî-note (note metowe e pî d' ene pådje), Daegntoele (toele del Daegn), ôlpesse (pesse a cåze di l' ôle).
- addjectif + no : noûmot (noû mot).
- no + viebe: cirnaivyî (naivyî e cir).
Dins les ôtes lingaedjes[candjî | candjî l’ côde wiki]
Come di djusse, c' est l' mwaisse piceure po l' aplacaedje dins les lingaedjes tîxhons.
E l' inglès, gn a å pus sovint k' deus mots ki s' polnut insi aloyî. Pacô, on les pout srire di troes manires, e-n on mot, e deus mots ou avou ene loyeure.
E francès, end a eto sacwants, come «vermoulu», «mainlevée».
Hårdêye difoûtrinne[candjî | candjî l’ côde wiki]
(sol Wiccionaire)