So l' anuti (roman)
So l' Anuti, c' est on roman e walon sicrît pa Lorint Hendschel e1994 et eplaidî e 2006. C' est l' prumî roman scrît e rfondou walon.
Il a rascodou l' pris del Federåcion Walonreye-Brussele e 1995.
L' adrovaedje est da Bernard Louis.
Li roman est eplaidî avou on ratournaedje e francès, vizon vizu, fwait pa Michèle Gabriel.
Si eplaidaedje, dipus d' dijh ans après si scrijhaedje, a stî adjinçné pal Rantoele.
Sacwants bokets avént parexhou e 2004 et 2005 dins li rvuwe Li Chwès, riscrîts a môde di Nameur.
Esplikêye do tite
[candjî | candjî l’ côde wiki]
C' est l' riprinjhe del tiesse do dierin hagnon do live.
- C' est l' anuti. Asteure, dji va distinde li tchandele eyet doirmi, po fini.
Plaçaedje dins l' tins et dins li spåce
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li spoûle kimince a Lene. Årvier di çou kel sicrijheu mete dins l' adviertance, Lene egzistêye podbon : c' est ene cinse metowe so li dzeu d' Åssôrt.
Après l' ero va aler e l' Ôtriche, pu el Tourkeye.
Li roman d' atcheve e 1788. On sint avni des "grands candjmints", ki c' est l' revolucion francesse.
Enondaedje do scrijheu po fé ç' roman la
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li roman a stî scrît, inte des ôtès sacwès, po mostrer k' on pleut foirt bén emantchî on roman e walon foû do cåde djeyografike des viyaedjes del Walonreye di 1900 a 1960, la k' les djins cåzént podbon el walon. C' est çou ki des waloneus come Albert Maquet riclamént co e 1994.
Mins li voye aveut ddja stî afroyeye pa Emile Gilliard k' aveut ratourné Collines da Jean Giono, on live ki s' passe dins l' Nonne del France.
"So l' Anuti" et li rfondaedje do walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]Dins l' adviertance ås lijheus, Lorint Hendschel est ene miete fotant åd fwait do sistinme di rashidaedje des accints, li seu sistinme de scrijhaedje do walon accepté pal SLLW å 20inme sieke. I mostere eto l' aroyaedje ki va siervi pol rifondaedje do walon (di Scåssene a Faimonveye, di Leglijhe a Djenvå).
Adviertance
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Adviertance di l’ eplaideu azès lijheus curieus, spepiåds eyet / u sincieus.
- Ni cachîz nén après l’ viyaedje di Lene so vosse Daegn-Mape : i gn a ddja lontins k’ il a tourné a rén.
- Tot çou k’ on sait, pol djoû d’ ouy, c’ est k’ il esteut kéke pårt e l’ Urope, etur des ôtès plaeces lomêyes Scåssene eyet Faimonveye, ene pixheye pus hôt k’ Leglijhe u, purade, ene faflote padzo a droete di Djenvå. On-z î cåzéve li meye set cint swessante-shijhinme pårler d’ on lingaedje lomé "walon", ådjourdu disparexhou.
- Li precieus Atlasse multi-izoglossike di l’ Academeye des Syinces di Buenos-Aires el definit insi: "Una variedad norte-occidental del sub-grupo central de los dialectos orientalas [sic] del idioma valón, con marcadas influencias meridionales".
- C’ est l’ vraiy: li scrijheu k’ on prezinte si ovraedje vaici n’ esteut k’ on payizan k’ aveut-st aprins a lére - si waire ! Ça fwait k’ il a stî epronter - l’ enocin catoize ! - pol moens set mots (set !) å pårler di Drairi, a cénk kilometes di s’ måjhone. A-t-on djourmåy idêye ! Do côp, li live cial ni våt rén.
- Mågré k’ i n’ a nole valixhance po les sincieus do lingaedje (ça vout dire: pont d’ valixhance do tot), nos l’ dinans åzès lijheus come ene pitieuse imådje di çou ki s’ passéve e ç’ coine la di l’ Urope, eyet dins les tiesses des djins, dins les anêyes 1700 et des.
- Po lére ci vî lingaedje la, li coraedjeus lijheu doet co saveur ki les letes « xh », « jh », « sch », « å », « ae », « oe », « oi », « én » et « ea » ni si scrijhèt nén come ele si prononcént låvå di ces trevéns la. Nos vos avans ddja dit, ciddé padzeu, kimint çk’ ele si prononcént e ds ôtès coines d’ on payis k’ on lomrè « Walonreye », on ptit cint d’ anêyes pus tård.
- Pol restant, on n’ sait nén dtrop comint çki les « endogènes » (c’ est insi ki leu govienmint les loméve) prononcént des mots ossi ewaerant ki « afwaire » u – co bråmint pus emacralant – djambe ! ("djombe"?, "djanme"?, "djâbe", "jampe"?).
- I nos fåreut, droci, on novea Champollion !
Dins on passaedje do live
[candjî | candjî l’ côde wiki]On rtrouve li minme idêye cwand l' ero, Djustin Colot, trouve ki si pa adoptûle, on conte otrichyin, si muchyive dins on laboratwere po scrire des powezeyes e "patwès".
- Al loumire do crasset, dji n' a discovrou k' ene pitite plaece avou on tocoe bråmint trop ptit po siervi d' for d' alchimisse. Ene axhlete avou sacwants lives: "De Arte Composicionis" da Publius Consilius, "Bucolicae" da Virjile, "Les ovraedjes eyet les Djoûs" da Eziode, li "Cantibus Olympiadis Nympharum" da Teyocrite (rimetou en almand pa W. Schrottbar, amon l' imprimeu Lautschrei, Flemsgast, Frankfurt, 1752)...
- Di l' ôte costé: ene tåve, ene tcheyire. Sol tåve: ene pene, on potiket avou on fond d' intche rassetcheye, on moncea d' papîs... Sol prumire pådje, sicrît avou des cwårêyès letes gotikes:
- Der Sanfte Zefir
- Philosofische Gedichte im Mundart vom Züd-Westenteil des Nord-Ostenviertels von Obersdorf
- (Li doûs zuvion; Arimés filozofikes e patwès do coulot Sud-Ouwess do cwårtî Nôr-Ess di Somveye)
- T' as minti ! Dj' end a rî a schirer m' vinte: insi l' vî sôdård setch come on poy di scoreye si vneut catchî dins ene cåve po scrire. Eyet po scrire cwè? Des rimeas, s' i vos plait ! Eyet dins on patwès, eco bén ! A n' nén croere !
- Sins balziner, sins ddja taper on côp d' ouy so onk des "Philosofische Gedichte", dj' a tapé les foyas dins l' tocoe eyet djels a fwait broûler. Tins k' les betchowès blames cotrawént l' papî eyet l' fé tourner a foumire, dji riyeu co todi, tot tuzant ki ç' côp ci, li conte Von Altburg esteut moirt eyet ramoirt.
- Tant k' a mi, dj' esteu deliberé.
Corwaitaedje do live
[candjî | candjî l’ côde wiki]Dijhêyes di lijheus
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Dj' a léjhou e francès : c' est on foirt bea live, ki s' tént bén. (lijheu ki n' a nén dit s' no).
- Li roman da Lorint, c' est on bonzè bea ovraedje; i n' a dandjreus waire di concurince e walon (Vincent Delire).
Sintimints d' lijheus
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Vo-n-là on scriyeûr qui a l'dreut dè loumer sè lîve « roman ». On-z-y troûve les quanlités d'on « romancier » : « imagination » , « construction ».çoula doblé avou dol « philosophie ».
- L' èmantcheure (« construction ») do cmince est dja fwèrt sûti ( Justin qui moûrt èt qui dmande à s'pètit fi dè lîre ses papîs c.a .d. Les sovnances dè s'vèye.
- L'istwère d'amour (sins « happy end » ) est d'one fine « psychologie ».
- Pusieûrs passadges qui racontèt lè vèye ol Turquie rènovlèt « Candide » da Voltaire.
- Dol vran.ye « littérature » (Manfred Lejoly).
Corwaitaedje di "Djåzans walon"
[candjî | candjî l’ côde wiki]So l' tite "On bea novea live", Marcel Slangen a corwaitî l' live dins l' l° d' Esté 2006 del gazete Djåzans walon.
- On novea live e walon vént do parexhe. C’ est dedja bén råle et c’ est avou grand plaijhi ki nos vs endè djåzans.
- L' istwere n’ est nén novele : elle a stî scrîte e 1995, anêye k’ elle a rçû li Pris del Cominålté Francesse, çou ki dene dedja ene idêye del cwålité d’ l’ ouve.
- Mins nos n’ avans stî waire a l' lére a ç’ moumint la et s a-t i falou pus d’ dijh ans po vey sôrti l' live, on bea gros live di deus cints pådjes ki nos vs ricmandans do lére, mågré k' ci n’ est nén do walon d’ Lidje.
- I n a pus d’ èn interesse : vos trovrez a tchaeke pådje djondant li walon a droete, li francès a hintche. I n’ a k’ on dandjî : c’ est do vs leyî andoûler do francès k’ est bråmint pus åjhey a lére, ca l’ istwere endè våt vormint les poennes !
- Adon, c’ est l’ ocåzion, si vos n’ el kinoxhoz nén co, do fé cnoxhance avou li rfondu walon, ki n’ plait nén a tot l’ monde mins ki åt les poennes k' on sepe do moens cou çou k’ c’ est.
- Et po fini, c’ est bén råle do vey ene si bele publicåcion e walon.
Saetchaedje et vindince
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li live a stî saetchî a 400 egzimplaires. Il est vindou dins l' comiece normå, pa l' eplaideu.