Rifondou walon
Loukîz a : Rifondaedje do walon
El rifondou walon u li rfondou walon[1][2] (eto: walon scrît da tertos[3]), c' est on sistinme di scrijhaedje unifyî do walon, enondé pa l' UCW eyet porshuvou et spårdou pa l' SNR Li Rantoele dins les anêyes 1990.
Les djins k' î ont bråmint bouté sont lomés les «rfondeus».
C' est l' prumî sistinme unifyî k' a stî vormint eployî pa sacwantès djins, et ki s' diswalpêye todi dpus.
Li rfondou walon n' ehåye nén li prononçaedje do walon. Portant, a dater di 2009, sol dimande di l' eplaideu do Motî Yoran Embanner walon, on-z a eto atåvlé on «prononçaedje zero-cnoxheu».
Lomaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li mot "rfondou walon" (r'fondu walon) aparexhe pol prumî côp dins l' rivuwe «Singuliers» e 1993 dins èn årtike da Lucyin Mahin dizo l' ortografeye «r'fondu walon»[4].
Diswalpaedje do coirpusse
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li rfondou walon a stî enondé pa on papî da Jean Germain dins l' rvuwe "Toudi" ki date di 1989[5]. Dins on deujhinme papî, e 1993, li minme corwaiteu mostere kimint k' on pôreut prinde åjheymint ene pus lådje oyowe po ene cwénzinne di mot (loukîz : Mapes ALW et rfondaedje). Il propôze eto, al rissaetchete, li betchfessî ea[6].
L' idêye di rmete eshonne les mots des diferins accints do walon a tcheryî avou l' adjinçnaedje do motî franwal "Walo +" (adjinçné pa Lorint Hendschel po l' UCW, avou toplin des aidances). Li live rexhe e 1992 et pout esse riwaitî come li mwaisse astoca des betchfessîs scrijhas "å" et "ô".
E 1993, li minme Lorint Hendschel eplaide on sillabusse : "Quelques propositions sur l'établissement d'une langue wallonne écrite commune" ). I diswalpêye pår li sistinme da Djan Djermwin avou les pus lådjes oyowes, mins boute des ôtès atuzes come li cene des rîlêyes et des sorwalondes. I rfond eto les codjowaedjes, e-n on sistinme ki poite co s' no ("Trokes da Hendschel").
E 1994, les mwaissès dnêyes sont diswalpêyes pa les rfondeus, inte di zels, les prumîs "vraiys" betchfessîs scrijhas (k' i gn a nou sifwait scrijha e sistinme Feller). Dj' ô bén : les betchfessîs ea et xh. Vénrè bénrade après li betchfessî én. Gn ava eto : li prumire saye di motî walon-francès e rfondou (dins "Å raploût-tot des walons et les prumirès rcwerances sol rifondaedje des codjowaedjes et des betchetes et cawetes.
E moes d' måss 1995, l' UCW dimande a Lorint Hendschel di mete so pî on sincieus raploû, a Mårcinele, po prezinter li rfondou. Les prumîs betchfessîs et sacwants oyons (ey, cw, mw)
Après 1996, gn årè pus ki les betchfessîs oe, oi eyet sh ki pasront.
I n' dimorrè pus k' a spåde li novele ortografeye. Çou ki n' serè possibe ki pal voye del Daegntoele, ca cåzu totes les soces pol walon vont rbouter l' atuze d' on scrijhaedje ki n' riprezint pus l' accint di leu viyaedje.
Ricnoxhance do rfondou walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]Emey les waloneus
[candjî | candjî l’ côde wiki]E moes d' måss 1995, å raploû d' Mårcinele, gn a pont yeu d' vwès disconte di l' idêye do rfondou walon. Mins dins les tournêyes d' esplicåcions da Lorint Hendschel dins les diferinnès contrêyes, les scrijheus s' ont docô redivé disconte tot candjmint a leus sistinmes ortografikes, rashious sol sistinme Feller.
Li SLLW a metou des ahotes a tot çou ki s' rapoirtéve å rfondaedje, copurade après li rlomé papî da Jean Lechanteur dins li rvuwe "Wallonnes" e 1996 (Les planificateurs linguistiques au chevet du wallon). Dispu don, et disk' al mitan des anêyes 2020, tos les waloneus aloyîs al SLLW sont clairmint espaitchîs di håbiter les rfondeus.
Li CLRE, après aveur diné on pris a on roman e rfondou (So l' Anuti, 1995), ritourna cazake, et frinne des cwate pates et do muzea disconte do rfondou. Mins cwand il a yeu stî replaecî på Consey do Lingaedje francès, des Lingaedjes do Payis et des Politikes linwistikes, ci novele instance la — wice ki les waloneus n' estént k' leus waire — si mostra bråmint pus acceptante.
Do costé des soces di scrijheus, l' opôzucion å rfondou a divnou todi pus foite, ostant après Lidje k' après Nameur et Tchålerwè. Li rfondou n' a parvinou a s' afroyî on passaedje ki do costé del Basse Årdene.
C' est on miråke ki les Rantoelîs ont sorviké a totes les rascråwes, minme ådvins di leu soce, et ki l' rifondou a stî spårdou pal Daegntoele. Gn a eto yeu li voye des ratournaedjes éndjolikes k' a assaetchî des bouteus po li rfondaedje.
Ådfoû do monde des waloneus
[candjî | candjî l’ côde wiki]E 2007, on nd a djåzé ene piceye di côps.
- e moes d' setimbe, djusse divant les fiesses del Walonreye, avou l' vudaedje do Gaston e rfondou.
- e moes d' nôvimbe, avou l' atake, sins nou astoca, da På Hinri Thomsin, e francès dins l' Bultén walon.
E 2008, dins l' Libe Beldjike do 16 di djanvî, èn etnolodjisse, Francis Martens, rimete cråndimint li rfondou a l' ABN. Mins dire k' i stofe dins ses bråyes.[7]
E 2009, Jean-Marie Klinkenberg, dins èn årtike di "Télépro", dit k' i trouve les rfondeus coraedjeus.
E 2024, èn organe oficir del federåcion Walonreye-Brussele, li Consey do Lingaedje francès, des Lingaedjes do Payis et des Politikes linwistikes, ricnoxhe l' egzistance do rfondou walon tot citant s' no e walon. Si ricmande-t i les manires d' el siervi.
Tåvlea des foninmes et morfinmes do walon et leus ortografeyes e rfondou ey e Feller
[candjî | candjî l’ côde wiki]Betchfessîs scrijhas
[candjî | candjî l’ côde wiki]| Betchfessî | Tchålerwè | Nameur | Lidje | Basse Årdene | Mots tipikes | Mape ALW | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ea | ia | ia | ê | ê/é | tchapea, pourcea | 1, 11 & 78 | |
| én | én/é/în | in/én | in/ègn | in | bén, tchén, cénk | 1, 3, 18 & 19 | |
| ae | a/â | a | è | a | glaece, saetch, viyaedje | 1, 47, 88 & 99 | |
| å | â/au | au (ô) | å/â | au (ô)/â | tchår, tchåsse, clå | 1, 12, 15 & 21 | |
| oi | ô/oû | wa | wè | wa/ôn | boigne, moirt, moite, oizeur | 1, 5, 62, 63 & 67 | |
| xh | ch | ch | h/hy | ch | kinoxhe, moxhe, pexhon, ronxhe | 1, 22, 64, 76 & 84 | |
| sch | sk | ch | h | ch/sk | dischinde | 1, 28 | |
| jh | j | j | h/hy | j | måjhon, poujhî | 1, 56 & 80 | |
| sh | ch | s/ch | s | s | eshonne | 1, 34 | |
| oe | wè/oû | wè | eû/û | è/ë/wa/oû | stoele, froed, miroe, poere, soe | 1, 38, 45, 61, 75 & 91 | |
| oen | win | win | on | on | poenne,voenne | 1, 69 & 97 | |
| ô | ô/oû | ô/ôn | ô/ôn | ô/ôn/oû | |||
| ai | é | ê, é | ê, in | ê, in | mwaisse | 1, 57 | |
| Cåzu-betchfessî é | é/î | é/î | é | î | ceréjhe, lét | 1, 8 & 55 |
Ôtes foninmes
[candjî | candjî l’ côde wiki]| Oyon | Tchålerwè | Nameur | Lidje | Basse Årdene | Mots tipikes | Mape ALW |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sipotchåve voyale | è | i/ë | i/u | u/ë | dji, ri- | 2, 12 |
| H prumrece | - (+ loyaedje des sons) | - (sins loyaedje des sons) | h | h/h/- (sins loyaedje des sons) | hepe | 1 50 & 51 |
| Cawete -eye | îye | îye | èye | îye/îe | veye | 1 98 |
| oyon OU/U (rifondou) | u | u | ou | u | fistou, pierdou | 1 41 & 71 |
| oyon O/OU/U (pierdowe) | o / ou / a | u | u | u / ou | pierdowe, schome, rowe | 1 32, 72 & 86 |
| oyon O/OU (gote) | ou | o | o | o / ou | crosse | 1 25 |
| oyon cw/k (cwate) | k | k | cw | k | cwareme, scwere, cwate, cwite, cwand | PALW 1 3 |
| Oyon mw/m (mwin) | mw | mw | m | mw | samwinne | 1 90 |
Morfinmes
[candjî | candjî l’ côde wiki]| Morfinme | Tchålerwè | Nameur | Lidje | Basse Årdene | Mots tipikes | Mape ALW |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Infinitif del 1ire troke | -er (/e/ sicrît -ér) | -er/-è | -er | -er/è | atchter | 2 76 |
Rifondants walons
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Loukîz a : «Rifondant walon»
Sacwantès sayes ont stî fwaites po n' passer ki pate a pates d' on walon coinrece å walon pår rifondou. On-z a lomé ces scrijhaedjes la rifondants walons. Insi, li roman Dji m' lome Meliye a stî scrît e "rfondant carolo".
On pôreut eto lomer "rfondant namurwès" li saye da Chantal Denis d' ehåyî ortograficmint li walon d' après Nameur, çou k' (dins metans Kî çk' a touwé JFK ?).
Hårdêyes divintrinnes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Pordjet "Rifondou walon"
- Esplikêyes da Pablo Sarachaga après ene emission "Wallons-nous" so li rfondou
Hårdêyes difoûtrinnes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Loukîz a : Rifondaedje do walon#Hårdêyes difoûtrinnes
Avizances da Djôzef Dokir sol rifondou walon- Waibe do rfondou walon (so l' Aberteke)
- (fr) Advize do Consey des lingaedjes ricmandant les dominnes d' uzaedjes do rfondou walon
- (fr) ABC do rfondou walon
- (fr) Ôte modêye pus novele
- (fr) Pådje so l' istwere do rfondaedje (so l' Aberteke)
Sourdants
[candjî | candjî l’ côde wiki]
- ↑ Pa des côps ratourné «wallon refondu» e francès, mins eto «wallon normalisé», «wallon unifié», «langue wallonne écrite commune» / «wallon écrit commun».
- ↑ noûmot atåvlé pa Lucyin Mahindizo cogne rufondu walon (Singuliers ?, 1992)
- ↑ Atåvla da Dominique Heymans, 2024.
- ↑ Lucien Mahin, Témoignage, Singuliers 2/93 p. 13.
- ↑ Jean Germain, 1989, Quel avenir pour nos dialectes ? L’exemple du « Rumantsch Grischun » divins : Toudi, culture et société, ed. Centre d’études wallonnes, Quenast.
- ↑ Jean Germain, Une koïnè wallonne ?, divins : Écritures, langues communes et normes, Djineve, 1993.
- ↑ J. Cayron, emilaedje a Lucyin Mahin, li 20 di djanvî 2008.