Troufe

Des troufes metowes a setchi

sôdårds

Li troufe, produt di dismantchaedje sins air des plantes des fagnes dins tere, et ki pout siervi po s' tchåfer u come ansene pol l' cortiaedje.

Li plaece k' end a si lome troufire ou troufreye; copurade trouflire si on-z î troufele.

Les cis k' alént fé les troufes si lomént les troufleus; li såjhon d' trouflaedje si loméve li troufåjhe (trouflâye).

Les produts do trouflaedje : les troufes (briketes) et les hotchets u mitchots.

Skepiaedje des troufes

Li troufe del Walonreye a cmincî a s' fôrmer après l' dierin trevén ås glaeces, dj' ô bén, la a pô près 10.000 ans.

Po-z aveur del troufe, i fåt ene tere ki n' lait nén passer l' aiwe, et i fåt del plouve dipus ki li svintaedje naturel del fagne.

Les plantes ki vont divni del troufe, c' est bråmint les mosseas d' fagne ou blancs mosseas et tchitchoûles.

Les mosseas d' fagne crexhèt pa l' copete, et morèt pa padzo, sins måy s' arester. C' est insi dins totes les vraiyès fagnes, todi metowes so des hôteurs.

Li waire d' ocsidjinne et li surté des teres fwait ki l' dismantchaedje tchimike des moitès raecenes est måva. Adon, estô d' produre di l' oumire ordinaire, li disfijhaedje des plantes, c' est çoula ki prodût del troufe.

Li crexhåjhe do lét d' troufe est a pô près di on milimete l' an. Les pus parfondès plaeces, el Hôte Fagne, les hoteas d' troufe sont 7 a 8 metes sipès. Mins on n' troufele djamåy ki so 2 metes di hôt.

Et, si l' terén est pår trop plat, on va co moens fond. C' est çou k' on lome les platès fosses.

Istwere del troufelreye

On vout k' on åye dedja trouflé el Campene, viè 1300, mins çoula n' a nén stî prové. Sol Fagne on est seur ki les troufleus et troufelresses estént e l' ovraedje e 16inme sieke poy ki i dvént rinde li déme al Principåté di Ståvleu-Måmdey (papîscrît di 1584).

Pocwè a-t on cmincî a troufler ? Paski l' bwès cmincive a esse råle. Pocwè ? Paski des hopeas abominåbes di bwès ont stou tcherbinés po l' industreye do fier.

Cwålité del troufe

• noere troufe: troufe saetcheye do fond do trô, li cene ki tchåfe li mî.
• brune troufe : troufe des prumîs léts, po-z etertini l' feu.
• rossete troufe : troufe nén bén souwêyes k' a redjalé : cisse troufe la poûssele : ele si cbroye a poûssire, et-z epoûsler les manaedjes.

Saetchaedje del troufe

adjinçna d' ene fosse di troufe

Såjhon

Po-z ataker d' troufler, faleut esse seur k’ i n’ ridjalreut pus. C’ est po çoula k’ el trouflåjhe ni cmincive k’ aviè l’ 10 di may.

Feu d' troufe

Li troufreye do Brackvenn a Neyåw

Les trouflaedjes divént esse tot fwaits pol 10 di djulete. Mins on pleut co rtcheryî les briketes del fagne aviè les manaedjes disk' å moes d' octôbe.

Usteyes

• Li schoupe di troufe (loucet, påle di troufî): divant l' trouflåjhe, el faleut rschurer, et l’ bén rshinmer, ca ele diveut côper come on raezoe. On n’ trovéve pont di sfwaite schoupe dins les botikes : c’ esteut l’ marixhå k’ el fabrikéve lu-minme.

• li berwete po berweter les frexhès troufes. C’ esteut ene simpe berwete, sins costés, mins avou des bresses on pô rlevés, po-z aveur pus åjhey al prinde. Gn av’ eto ene plantche di clawêye inte les pîs, po k’ i n’ foncénxhe nén e tere. Gn a pont d’ plantchî : djusse ene pwaire di raiyes metowes so longueur, po k’ les troufes ni s’ cassexhe nén. Tant k’ al rowe di bwès, c’ esteut ene å lådje ceke, co todi po n’ nén foncer dins tere.

• ene pitite schåle po poleur dischinde dins l’ fosse.

• ene få di stiermint po fåtcher les yebes di troufire.

Sacwants chifes

Tchaeke berwetêye aveut 24 troufes po èn ome, 16 a 20 po ene comere.

On sté d' 15 metes å Gros Tera a Zôrbrôte poleut dner 2000 a 2500 troufes. Et on bon troufleus avou des felès berwetresses polént abate deus stés so ene djournêye (kiminceye di ttå matén et fineye a l' anuti).

On-z a trouflé a Zôrbrôte dispu l' 17inme s. disk' e 1972. Tchaeke manaedje broûléve di 15.000 a 20.000 troufes tos ls ans.

Sacwants réglumints

(todi po Zôrbrôte)

• Sol difén do 16inme sieke, Erness di Bavire, li prince-eveke di Ståvleu, so l' avisse di s' tchançlî, Godefroid Taxis, mete ene déme so les troufes.
• li 21 di måss 1615, les djins del Rubiveye metnut, dins l' contrat d' louwaedje del Fagne walone :"ont eto l' abondroet di prinde des troufes po l' disfroedixhaedje di leu manaedje, tant k' i lzî plairè".
• E 1844, li trouflaedje a stî foirt régluminté: tchaeke tchîf di manaedje pou aler ås troufes 12 djoûs, 5 djoûs po rén, 7 djoûs tot payant 10 "zivergrôsses" (manoye del Prûsse) par djoû. Si on vout troufler dipus d' 13, 14 u 15 djoûs, i fårè payî 20 zivergrôsses par djoû.
• E 1870, li Fagne walone est rmetowe dins l' ban d' Zôrbrôte. Li réglumint do trouflaedje ni candje nén, apus ki les dates po-z aler fé les troufes : do 1î d' may å 10 di djulete.
• Li 22 d' nôvimbe 1957, cwand l' Estat ratchta on boket del Fagne walone po fé ene Rezieve naturele, tos les abondroets de Zôrbrôtîs sont respectés, inte di zels "fé les troufes po leu manaedje".

Alére

• Lucyin Mahin, Les troufreyes, divins "Ene båke so les bwès d' l' Årdene (tome II, p. 170-189)
• Serge Fontaine, Les troufleus d' Zôrbrôte, 2006.
• Jean Wisimus, Les troufleus, Bultén do Diccionaire walon, 18 (1-18).
• Manfred Lejoly, Les troufes, Li Rantoele 68, ivier 2013-2014

Hårdêye divintrinne

• Troufreye
• Fagne