Zivenbork
Li Zivenbork ou Transilvaneye est ene redjon enute el Roumaneye, ene miete å Levant di l' Urope. Ses vijhéns sont l' Oucrinne a Bijhe, li Moldova å Levant, li Walakeye a Nonne eyet li Hongreye å Coûtchant.
|
|||
| Lingaedje oficir | roumin; dins les comenes avou pus d' 20% di hongrwès ou tîxhons cåzants, adon ci lingaedje la est eto co-oficir. | ||
| Mwaisse-veye | Clôjhembork (Cluj / Kolozsvár / Klausenburg) | ||
| Sitindêye | 100.293 km² (42,07% del Roumaneye) | ||
| Populåcion |
|
||
| Coisse d' eureye | UTC +2 | ||
Si no hongrwès, Erdely, transcrit eto e roumin, Ardeal, vout dire «plin d' bwès», çou k' a dné e latén del moyinådje Transsylvania, et di la li no e walon di Transilvaneye. Pa si no tîxhon, Sivenbuergen, on-z ôt bén: les 7 provinces k' i gn aveut dins l' tins, et did la, lo no walon di Zivenbork. Si no en oucrinnyin est Чискарпатя (Tchiskarpatya).
Ådvins
Istwere[candjî | candjî l' côde wiki]
Do vî vî tins, gn aveut ddja les Daces, djins d’ bodje indo-uropeyinne. Leu rwè, Dijhbå, a stî batou pa Trajan, d’ abôrd e 101-102, cwand il a prin li Zivembork d’ enute, k’ a stî lomé a ç tins la Felix. Fåreut co dire kel veye des Apullum des Daces a stî rlomêye, d’ après Djule Cezår, Alba-Iulia, no k’ on wåde disk’ asteure. E 105-106, Trajan va bate cor on côp Dijhbå, po fé li Dacia Inferior, çou k’ est asteure li Walakeye eyet l’ Moldaveye (çou ki les zivembordjwès lomnut Vechiul Regat, "li Vî Rweyåme").
Après k’ Årelyin åye ritiré ses sôdårds e 275, li payis fourit pårti e ptitès principåtés. Å 4inme sieke, li Zivembork a stî crustinnijhî pår, pa Sint Nicete da Rmeziane (payis do Banate), d’ eglijhe romane. C’ est lu k’ a scrît ene îme bén cnoxhowe: Te Deum laudamus.
Adon, gn a les Gots k’ ont-st arivé, et k’ ont leyî bråmint des bodjes tîxhons dins l' lingaedje et des manires tîxhones dins l' tuzance. Diviè 990 ont vnou les Slåves, k’ ont candjî l’ rite, tot metant so pîs leu lingaedje et leu rite, po disnåcionålijhî l’ payis, come i l’ avént ddja yeu fwait avou les Bulgåres. Må pô d' tins après, c’ est les Hongrwès k’ ont vnou et fé do Zivembork ene seule principåté dizo l’ corone hongrwesse. Ezès 12inme et 13inme siekes, gn a des Lussimbordjwès k' ont-st arivé e Zivenbork.
Ça fwait kel tuzance zivembordjwesse a-st ene cogne avou troes raecenes.
Gn a co e payis on peupe k’ on n' sait nén foirt bén kî k’ i sont: c’ est les Sikes (lat. siculi, hongr. székelyek). I djåznut on acmaxhaedje di hongrwès avou des tîxhonès bodjes nén almandes (gotikes, motoit bén). Å 17inme sieke gn a des souwabes (tîxhons d’ Åzbork) ki s’ ont metou el payis do Banate ey el payis del Crişana.
Li rfôme fwait les rlidjons d’ après les lingaedjes: les Sikes ont askepyî l’ unitarisse; ene boune pårteye des Hongrwès ont shuvou l’ cålvinisse; les Tîxhons, zels, ont passé å protestantisse. Pus tård, ås 17inme et 18inme siekes, li grosse pårt des roumins zivembordjwès s’ ont tourné eviè Rome, et fé ene novele eglijhe catolike di rite bizantin.
Mins toltins kel Hongreye esteut e margaye avou les Turks, li Zivembork si moennéve lu minme. Adon-pwis, l’ Impire Ostro-Hongrwès s’ a rindou mwaisse do payis, çou k’ a fwait bråmint sofri les djins. Al fén do 19inme sieke, li Zivembork si rafrankixh.
Li Roumaneye a moussî el prumire guere daegnrece, po wangnî l’ Zivembork, çou ki s’ a passé l' 1î d' decimbe 1918, mins gn aveut ene otonomeye. Å cmince del deujhinme guere daegnrece, e 1940, les Almands ont dné l’ mitan do Zivembork al Hongreye, mins li Roumaneye l’ a rwangnî et lyi a spanî tote idintité politike.
El tins do comunisse, sacwants Zivembordjwès ont bagué d' foice el Walakeye, ey on-z a metou des Walakes å Zivembork, po-z acmaxhî les djins. Di pus, on-z a cmincî a spoujhî l’ Zivembork, po dner a magnî ås ôtes. Co, l’ eglijhe catolike a stî bouxheye djus et metowe foû lwè.
Come les Zivembordjwès si trovént foirt bén eshonne, sins s’ froyî etur zels pol lingaedje u pol rilidjon, adon, e 1990, sacwants abagants walakes do Zivembork n’ estént nén binåjhes di tot ça, ey ont metou les Zivembordjwès les onks ådviè les ôtes po rén. Cwand asteure vos oyoz des djins cåzer d’ må les cis k’ sont d’ èn ôte lingaedje, savoz bén k’ i n' sont nén des Zivembordjwès.
Après l’ revolucion di 1989, ene grande pårteye des Tîxhons (azår ¾) ont stî acmoirdous pa l' Almagne. Il ont leyî la leus måjhons, leus soçons... po braire al pômagne k’ il avént yeu sofrou el tins do comunisse.
Asteure, divant d' moussî el Union Uropeyinne, les Zivembordjwès ratindnut co on pårtixhaedje del Roumaneye, po des råjhons d' cwårs eyet d' tuzance. Oyî, il ont sacwants droets: on-z a des scoles e hongrwès ey en almand: des scoles ki ttafwait s' acsegne e ces lingaedjes la, et k' i gn a eto ene classe di literateure et croejhete rouminnes. C' est bén a vey ki gn a des djonnes roumin-cåzants ki tchoezixhnut di s' fé leus umanités dins les scoles almand-cåzantes. L' evier c' est k' i gn a des hongrwès zivembordjwès ki n' si disbrouynut nén a berdaxhî l' roumin, k' est co l' lingaedje oficir.
Djeyografeye[candjî | candjî l' côde wiki]
Comme si no l' dit bén, gn a bråmint des bwès avåla. Po esse djusse, fåt ricnoxhe kel payis est bén everî avou des bwès. Pus avou pår, gn a les Monts Carpates al meynute, å levant ey al nonne do payis. Gn a co les Alpes Zivembordjwès å coin da Clôjhembork. Å mitan do payis, c'est l' Platea Zivembordjwès. Seulmint å coutchant gn a tote ene pitite miete do Tchamp del Pannoneye. Les aiwes: li Tissa al frontire avou l' Oucrinne et ki trevåtche li Hongreye; li Someş/Számos, li Timiş/Temes/Temesch, li Mureş/Maros/Marosch, li Criş/Körös/Kreis, evnd.
Vola sacwantès veyes. Li prumire, c' est l' mwaisse-veye; les deus d' après ont stî des mwaissès-veyes al Moyinådje. On-z a dné les nos e 4 langues, mins on-z a metou sol tåve cor ene fôme, po siervi åzès walons ki scrirént des sovnances di voyaedje.
| Roumin | Hongrwès | Almand | Lussimbordjwès | Modêye e walon |
| Cluj | Kolozsvár | Klausenburg | Clôjhembork | |
| Sibiu | Nagyszeben | Hermannstadt | ||
| Alba-Iulia | Gyulafehérvár | Weissburg | Karlsburg | Blanke-Djuleye |
| Braşov | Brassó | Kronstadt | Pirveye | |
| Timişoara | Temesvár | Temeschwar | Temeschburg | Temesbork |
| Baia-Mare | Nagybánya | Frauenbach | Neistadt | |
| Satu-Mare so plaece: Sătmar |
Szatmárnémeti | Sathmar | ||
| Oradea | Nagyvárad | Großwardein | ||
| Tîrgu-Mureş | Marosvásárhely | Neumarkt am Mieresch | ||
| Sighişoara | Segesvár | Schäßburg | ||
| Arad | Arad | Arad | ||
| Miercurea-Ciuc | Csíkszerda | Szeklerburg | ||
| Zalău | Zilah | Zillenmarkt | ||
| Sfântu-Gheorghe | Sepsiszentgyörgy | Gergen | ||
| Reghin | Szászrégen | Sächsisch-Regen | Reen | |
| Gherla | Szamosújvár | Armenierstadt | (årmenyin: Հայաքաղաք (Hayak'aghak') | Årmenope (lat. Armenopolis) |
| Târnăveni | Dicsőszentmárton | Marteskirch |
Economeye[candjî | candjî l' côde wiki]
E matire do prodût dvintrin brut on n' pout nén savu des chifes, paski totafwait est mitanijhî et metou eshonne avou l' Vî-Rweyåme. Li Zivembork n' a nole otonomeye economike. Å resse, fåt dire, c' est l' coine del Roumaneye avou l' pus ptit nombe di tchômeus.
Co les cinseus sofrixhnut bråmint, a cåze des rouminnès lwès, ki discwårelnut l' agriculteure, po-z e bayî a l' industeye. Å tins do comunisse, li tere et les biesses avént stî apiceyes pa l' Estat Roumin, et les cinsîs boutnént po l' estat, nén por zels. E 1990, il ont rwangnî leu tere. Å Vî-Rweyåme les djins souwnut a bouter tchaeconk por lu minme, et come i nel fijhnut nén, gn a la bråmint des trîxhes. Å Zivembork, les djins s' ont metou eshonne dins des ahiveussès soces.
Li comiece des ptitès afwaires si fwait avou l' Hongreye. Mins po les grandès afwaires, c' est todi l' bwès k' a l' prumire plaece et les ahesses k' on-z e fwait avou. Bråmint d'énbsp;meubes sont-st evoyîs foû payis, et minme des eglijhes di bwès, k' on fwait so plaece el Zivembork, on dismantche e bokets, on les evoye avou des ômes di mestî po les rmete so pîs la wice k'&nspp;i fåt. (Gn a ene eglijhe k' on-z a fwait come ça e Walonreye, al Vå Sinte-Ane, å Monastere del Tiberiåde.)
Li Zivembork a stî bén veyou po les monts. Çou k' est sepou, c' est l' sé eyet l' ôr. Enute gn a on projet po fé la li pus grande mene d' ôr di l' Urope, mins gn a des soces ki braiynut po fé dismantchî ça, sino cwate viyaedjes vont esse xhovés voye.
Djins[candjî | candjî l' côde wiki]
Pol ridire, asteure li Zivembork a 7.553.675 dimorants. E 1992, il end aveut 7.723.313. Leyant foû tot ça, fåt savu k'après l'rivolucion, bråmint d'tixhons l'ont dit a drouveye bawete, mins disk'ås aneyes '95, il si disfindint. Co, dispoy, bråmint des ortodosses nén-praticants ont divnu pintcotisses et catolikes praticants. Portant, vaici kékès chifes.
| Roumin-cåzants | Hongrwès-cåzants | Tîxhons | Djipsyins | Des ôtes |
|---|---|---|---|---|
| 5.684.142 | 1.603.926 | 109.017 | 202.665 | 123.563 |
| 73.6 % | 20.8 % | 1.4 % | 2.6 % | 1.6 % |
Les dnêyes sont todi d' 1992. Etur cwårêyès åtchetes on-z a scrît ki sont les cis k' riprezintnut e grande pårteye li cfesse k' on-z aveut mostré l' porcintaedje.
| Ortodosses | 69,40 % [roum., slav., gr.] | Foû-rlidjon | 0,20 % | |
| Romin-catolikes | 11,07 % [alm., hong.] | Crustins evandjelisses | 0,16 % | |
| Riformés calvinisses | 10,31 % [hong.] | Sans rlidjon metowe | 0,06 % | |
| Bizantin-catolikes | 2,68 % [roum., oucrin.] | Otrodosses etegrisses | 0,05 % [moldavyins] | |
| Batisses | 1,23 % | Atés | 0,05 % | |
| Unitaryins | 0,98 % [sikes] | Djwifs da Moyize | 0,04 % [djwifs] | |
| Protestants luteryins | 0,47 % [lussimb.] | Årmenyins-catolikes | 0,01 % [årmen.] | |
| Adventisses | 0,38 % | Mozlimîs | 0,01 % [turks] | |
| Riformés presbiteryins | 0,26 % [etrindjirs] | Des ôtès rlidjons | 0,59 % |
Tuzance[candjî | candjî l' côde wiki]
Li Zivembork a li payis "li pus foclorike" del Urope. C'est l'payis del Marmaceye (lat. Marmatia, roum. Maramureş, hongrwès. Marmoros). C'est l'payis k'on-z a wårdé les tradicions dispoy todi, les mousmints dispoy todi, k'on prind tos les djous, sortos les dmegnes. L'instrumint d'muzike, c'est l'violon. C'est vray k'après l'rivolucion da 1989, gn a kékès discotekes, mins les bonès djins voeynut todi pus voltî d'fé les fiesses å mitan do viyaedje les dmegnes après-marinde.
Li bwès tént l' prumire plaece po l' årtchitecteure, k' est do stîle vikigne. On ndè fwait ttafwait: les måjhons, les eglijhes, et bén seur les poites ki dispårtnut les grandès coûs des voyes. Bråmint des djins vicnut di l' ovraedje avou l' bwès. Les onks fijhnut del comiece avou; les ôtes fijhnut del siculteure, sortot po les etrindjirs.
Li veye est pezante, mins simpe. Po les djins, leu tere et çou k'on fwait dispoy todi våt mî ki tot l'or do daegn. Les comunisses ont boté po fé les djins moussî el sistinme do colectivisse, tot abistocant li stat roumin avou leu tere. Bén, les djins s'ont metou d'contråve avou les ôtorités, ey il ont wårdé leu tere. Ouy i n'wågnnut nén bråmint. Amon zels, on grand nombe vont el Otriche, el Almagne u adlé Brussel, po-z ovrer å bastixhaedje des måjhons. Adon-pwis, i rtournut å Zivembork, ey avou les cwårs bastî des måjhons u atchter on tracteu po leus valets.
Les djins sont foirt "praticants". Les onks si metnut avou l'rilidjon, pa peur do Bon Diu, u po "fé des afwaires" avou lu. Les ôtes sont des creyants.
Gn a ene grande apougnåde etur les eglijhe, k'a cmincî e 1990 et ki n'a nén co fini. E 1948, les comunisses aveut bouxhî djusse l'eglijhe catolike, tot metant e prijhon les evekes et les priesses, et confisker les bastumints des eglijhes, tot les dnant ås ortodosses. C'est insi k'les zivembordjwès roumin-cåzants ont divnu des ortodosses. E 1990, l'Eglijhe catolike a stî rmetowe so pîds, et dmandé ås ortodosses di leu ratourner les eglijhes. I nn a ki les ortodosses do payis do Banate k'on fwait ça. Å resse, il bawnut les onks les ôtes, sacwants avou des procès e les tribunås. Dins les pårotches ki les curés sont des vraiys, il fijhnut li "simultanæum": les ortodosses fijhnut messe å matén et les catolikes al vespreye. Gn a des viyaedjes k'on-z a bastî ene novele eglijhe, k'est mî ki froxhî les ouys å vijhén.
St-Djôr Minme s'il ont li rite bizantén, dins les eglijhes tradicionalisses (di bwè, nén di pire) on n'voet måy des freskes, mins des icones so vere. Po ça, gn a pont d'dandjî d'conoxhe li mestî. Les cmeres si disbroynut bén avou ça. Les speciålisses lomnut ça del "art nayive". I fåt cmincî avou les ptits ponts, les ptits detays, i fåt scrire eviers, pask'el icone si va mete eviers (avou l'vere å djins et l'couleur å meur). Dins les måjhones, ces icones cial ont al copete des essowes.
El Marmaceye gn a cor on sacwè singulî å daegn: li gaye cimitire da Săpînţa. Les crwès, todi d' bwè, ont des bas-reliefs avou l'moirte djin, ey on scrit e kékès lenes çou k'il a fwait e s'veye.
Sins bate les clotches, on rtient k'les cinsîs sont abayes. Il n'ont nén bråmint des biesses; deus-troes mutoit bén po leu måjhoneye; mins il ont bråmint del tere a ovrer: les onks avou des tchvås u des våtches, les ôtes pu modienes avou des tracteus. On fwait çk'on pout. Les dveres li pus cultivés, c'est les crompires. Des crompires et del peket do Zivembork, loukîz ene miete pus djusse, å tchaptrea « coujhene ».
Calendrî et çou k'on-z a fwait dispoy todi[candjî | candjî l' côde wiki]
L' anêye po les Zivembordjwès si passe åd triviè les difrinnes fiesses ki sont la dispoy mierlontins. Cwand gn a yeu l'crusinnisacion, on-z a wårdé les payinnes fiesses, k'on-z a metou el calendrî, tot les betchfessant avou les crustinnes fiesses.
El tins, l'aneye comincéve li 1î da måss, fiesse del tcherwaedje. Cisse fiesse est asteure disparteye e 3: fiesse del tcherowe (1î d'djanvî), fiesse del "pitit måss" (1î d'måss"), li fiesse do prumî cinsî (e cwareme).
1î d'djanvî. Li fiesse del tcherwaedje. Dins bråmint d'viyaedjes, les djins si rapoulnut et ndaler da coû a coû, avou ene tcherowe avou on tchvå bén moussî, et sohaiter azès dimorants des måjhones ene boune aneye, sortot po les dveres. Les sohaiteus sont abistokés avou des grands cougnous (lomés colac, plur. colaci) et do peket. Li minme djoû gn a ene sôre di carnaval, avou des djins maskés, mins ki dansnut, el tins k'des ôtes djouwnut del shoflete. Po les hongrwès et les tixhons ça s'fwait, come el Coutchante Urope, å vray carnaval.
1î d'måss. Li mărţişor: mot-a-mot li "mårcisseu", li ptit måss. Ås vîs tins, les feumes purdint on rodje fil (sene do må) ey onk blanc (sene do bén), tot les metant eshonne et les elaxhî avou ene fleure al tchimijhe u å paltot des omes. Pus tård, riwårdant l'etrindjire fiesse des feumes da 8 d'måss, c'est les omes qui dinnut l'mårcisseu ås feumes, et les feumes ås efants. Asteure, on ricmince ki les feumes li faixhexhe ås omes. Li mårcisseu si poite toltins do moes d'måss.
E cwareme. Li tânjea: li "dobe schî". Cwand nn a pupont d'nuve, les djins loucnut po vey ké c'est l'prumî k'a tcherwé s'tere cist aneye la. On l'fwait ndaler dins ene tcharete, avou on grand raploû, al rivire et l'laver avou del froede aiwe.
Li 9 d'måss. Fiesse des 40 mårtirs. On fwait 40 placintes. (Loukîz ene miete pus djus, å tchaptrea « coujhene ».)
Li 23 d'avri. Sân-Georz: li Sint-Djôr. Fiesse do prétins. Les djonnes feyes et les Djôrs sont ahessîs avou des goletes d'aiwe k'on leu foute dissu leus djaives. Les tixhons et les hongrwès ont metou ça el deujhinme djoû d'Påke, mins ça s'fwait avou do perfum, dissu les tiesses di totès les feumes.
Li vénrdi-sint. On-z aprestêye deus sôres d' oûs: les rodjes oûs, po mougnî a Påke, et les ouă încondeiate (oûs ecrayonés). Les oûs si vudnut di çk' i gn a ddins, et passer dins ene prumire coleur, adon on fwait avou del cire çou k' on vout wårder (ene foume di sacwè), ey on met l' oû el deujhinme coleur, adon on fwait avou del cire çou k'on vout wårder del deujhinme coleur, ey on met l' oû el troejhinme coleur... Todi el vénrdi-sint on-z apîce foû do sé li grand lård ey on-z aprestêye on panî d' Påke avou des oûs ecrayonés, des oûs po magnî, do froumadje et li grand lård. Li panî va esse beni a l' eglijhe li djoû d' Påke.
A Påke, deus djins purdnut tchaeke onk èn oû al mwin. Li prumî dit: «Christos au învieat!» («Li Crisse a raviké!») et bouxhe li copete di l' oû di l' ôte. Lu, risponde: «Adevěrat au învieat» («Vraiymint 'l a raviké!»). Li ci k' a co l' oû nén spotchî, va fé l' minme sacwè avou èn ôte. Ça, c' est ene trådicion ki n' a rén a vey si les djins sont des creyants u nén.
Dimegne d' après Påke. Paşcele cailor: li Påke des tchvås, å Banate. On va ndaler dire on ptit bondjoû al cimitire ey on leye libes les tchvås. C' est eto on djeu d' mots, paski paşce vout dire "paxhî" et "påke". C' est eto l' djoû k' les feyes dinnut des oûs ås valets ki les avént yeu ahesseyes al Sint-Djôr.
Al Céncweme, c'est l'fiesse do frumint, come c'esteut etur les djwifs. On beni les grins ey on priye po les dveres.
Li 24 di djun. Sânzienele: li Sint Djhan Batisse. Gn a ene yebe ki s'lome insi. Di cisse yebe on fwai-st ene corone ey on l'met el poite, po tchessî evoye les macrales et les djåles. El Marmaceye, les valets montnut dins èn åbe del coû del eglijhe et fé des popenes riprezintant les harotes, les soteusse di purnea et sortot les feyes ki, dispoy cist aneye la, ni sont pus come elle avint stî cwand elle sortint d'leu mame. Les valets fijhnut des paskeyes dizo et broûlnut les popenes. Å vî tins, c'esteut l'curé k'metéve ça so pî, po fé rodjî les cenes k'on cåze di zèles. Asteure c'est ene fiesse des djonnes, et c'est po rire.
Li 15 d' awousse. Sântă-Mărie Mare, mot-a-mot: "grande Sinte Mareye". Cåzu ¾ des monasteres ont cisse dicåsse, vola pocwè gn a des grands pelrinaedjes. Po cisse fiesse, li pus grand pelrinaedje di l' Urope c' est å Zivembork, a Nicula (a pô près 3 miyons d' djins tchaeke côp).
Li 26 d' octobe. Sân-Mitru: li Sint Dimete. Fiesse del ôtone et do peket.
Li 30 di novimbe. Sânt-Andrei. El nute da Sint-André, les feyes nén co mariyeyes côpnut e deus on boket d'pwin foirt salé, et magnî ene dimeye, adon mete l'ôte dimeye sol cossin so ké on va doirmi. Li valet k'elle vont rever, c'est l'ci k'elle vont mariyî on djoû. Todi al Sint-André on met el aiwe ene coxhe d'on prunî u d'ene meleye, po flori li djoû do Novel An.
Li 20 di decimbe. Ignat: li Sint Ignace, cwand on touwe li pourcea avou ene grande fiesse do viyaedje. Li minme djoû on fwait sacwantès sôres d'amagnî. (Loukîz ene miete pus djusse, å tchaptrea « coujhene ».)
Li 24 di decimbe. Ajunul Crăciunului, mot-a-mot li djunne do Noyé. Å cmince des Avins les pus grands do viyaedje ont tchoezi ene ekipe po djouwer l' Viflaem (Betleyen). Les djouweus ni sont nén des ados, mins des djins d' totès sôres. I s' aprestêynut tot l' tins des Avins. Li matén do 24, d' abôrd gn a les efants ki vont d' måjhone e måjhone po tchanter des tchants d' Noyé. Les tchants d' Noyé s' lomnut colindă (plur. corinzi u corinde), do latén "kalende". Tchanter les calendes, c' est corinda, "calender". Gn a 3 sôres di calendes: les cenes ki cåznut del sikyepyince do Crisse; les cenes ki cåznut del fén del daegn; les cenes ki n' ont rén a vey avou l' Crisse, mins l' idêye do Noyé al copete, motoit bén. A nonne, gn a les ados, les tchanteus del sitoele, todi d' måjhone a måjhone. Al vespreye, gn a l' messe del vize, et, d' abôrd e l' eglijhe, on djowe pol prumî côp li Betleyen. Li deujhinme côp c' est amon l' mayeur, et adon dins sacwantès måjhones. E minme tins, des ôtès djins, sortot des vîs, calendnut rashonnés pa dijhinne, vintinne... Fåt kel mitan des djins fuxhe al måjhone et l' ôte mitan etur les måjhones. On calende divant l' ouxh u al finiesse. Après deus u troes calendes, on mousse el måjhone. Tchaeke ekipe est abistokêye avou on grand cougnou, et do tchôd vén u do peket. Li calendaedje finit seulmint å matén do djoû d' Noyé, mins les calendes si tchantnut disk' a l' Epifaneye. (Loukîz ene miete pus djus, å tchaptrea « calende », po vey li pus cnoxhowe, ratourneye e walon!).
Après Noyé. Å cmince del deujhinme u troejhinme djoû d'Noyé et disk'al Epifaneye, les curés vont dins totès les måjhones wiçk'i sont bénvnous, po beni les djins et dmander des cwårs. Li 5 di djanvî, u minme li 6 (fiesse del Epifaneye, k'est l'minme sacwè avou l'Batinme do Signeur, lomeye so plaece Bobotează) on va al rivire po beni les aiwes. Si gn a ene grande rivire, li curé foute el aiwe ene croes d'bwè, et les valets moussnut el froede rivire, pol prinde.
Cwand gn a on saki k'a tcheyou moirt, on fwait li ceremoneye al måjhone ey el coû. Ås efants, on leu dene des ptits cougnous (normås, come les cis del Walonreye) et des moutchwès. Pol curé, li tchanteu et li sacristin, gn a des grands moutchwès et des grand cougnous. Å cmince, tos les cougnous sont passés padzo l'covra. Adon on va avou al cimitire, toltins k'les zabeas breynut après l' covra, pask' on leu dene des cwårs po djouwer ci teyåte. Ratournés del cimitire, gn a ene tåve avou des ôtes cougnous et des boteyes di vén. Dins tchaeke cougnou gn a des loumires. On fwait li paus (påsse), tot tchantant et harloxhant les cougnous et les boteyes di vén. El coû do moirt (u bén al måjhone culturåle) gn a des grandès tåves, po dner a magnî azès cis k'on stî al ceremoneye. Cisse marinde si lome pomană, paski dvins l' tins c' esteut po les pôves. Li prumî plat c'est li gulyás, eyet l'deujhinme li "rimpleye djote". (Loukîz ene miete pus djus, å tchaptrea « coujhene »). Divant d'ratourner al måjhone, les djins sont abistokés cor on côp: li feye u li cmere do moirt prind les cougnous k'on stî harloxhîs avou des ôtes moutchwès, et cougnî les cougnous, adon les dner a tortos ey a tortotes.
Gn a co ciste afwaire avou Dracula, vos end avoz oyou, mutoit bén. On scrijheu irlandès, Bram Stoker, a scrît e 1897 li roman "Dracula". D'après lu, Vlad, li prince do Zivembork, esteut vampire. C'est des carabistes ouys. Vlad esteut on prince del Walakeye (donk nén do Zivembork!), ki touwéve les afronteus tot leu drouvant ene lance pal cou et ki leu Tchestea Bran mousséve foû pal boke. Po les etrindjirs, li tchestea da Bran - k'on dit k'c'est la ki Dracula vikéve - est todi on sacwè d'misteriyeu.
Bråmint d'Zivembordjwès son-st astokés sol rilidjon et sor les supersticions, minme les cis ki n'praticnut pont. S'il ont ene aroke, il vont emon li curé, po leu lere li carte neagră (noer live). Do fwait, li curé n'fwait nén grand sacwè, mins i va lere des såmes po kel djin trove ene loumire po si aroke. Gn a eto les curés ki fijhnut li messe sicrite pa Sint Båzil, al meynute (normålmint, cisse messe si fwait seulmint dijh côps al an, mins li trådicion est pus grande ki les lwès del eglijhe). Gn a todi pus les curés ki lejhnut les egzorcisses da Sint Båzil, po dismantchî li foice do djåles et des macrales. Bråmint des cmeres n'ont pont d'fiyate ås curés et ndaler emon les macrales, ki fijhnut des ceremoneye avou des croes, des stårs, do laecea et des yebes. Les cene k'on lome des macrales, c'est des veyes catches, ki n'ont pupont d'astoca, et ki volnut bén fé deus cwårs po magnî on tchôd pwin.
Coujhene[candjî | candjî l' côde wiki]
Fåt savu k'on n'pout pont d'dire ki gn a ene «rouminne coujhene», pask'å Vî-Rweyåme i coujhennut come pattavou les payis des Balcans. Å Zivembork gn a on ôte sistinme.
Come c'est l'payis des crompires, on les magne tos les djoûs. Savoz, les zivembordjwès lomnut les crompires croampe u colompiri u crumpei (e hongrwès krumplik). Di ça, l'amagnî veyou li pus voltî, c'est les croampe fripte u cartofi paiu (li dierene vou dire: "des patates-strins"), et ç'n'est nén on ôte sacwè k'les fritches!
Po les zivembordjwès, divant d'magnî, minme si c'est ene marinde el tchamp, i fåt prinde on xhoflot d'peket zivembordjwès. Cwand les Bedjes vont e Roumaneye, on leu dene mutoit bén del ţuică , k'est ene nawe gote. Li zivembordjwès peket - fwait des prunes, des pomes u des grins - est d'å moens 52° et c'est fwait dins les cinses. I s'lome pălincă (ki vént do mot păli, ki vout dire "blanki" u "rodji") u bén horincă (ki vént do mot hori, ki vout dire tchanter e coråle).
Li coujhene zivembordjwesse fwai-st ene grande difrénce etur mâncare de post, amagnî d'astinence, et mâncare de frupt u mâncare de dulce, amagnî d'"frut" u d'"douce", sapinse di gras. Li prumire c'est po les mercrudi, po les vinredi, et pol cwareme. Å cwareme vos nd åroz des ristorants k'on scrît al ouxh: «Avem mâncare de post» - «Avans del amagnî d'astinence».
On sacwè d'foirt zivembordjwès, c'est li plăcintă (plur. plăcinte), e hongrwès palacsinta. Po cmincî, on fwait ene påsse di farene, come pol pwin. Tot d'aboird, gn end a deus sôres: li normåle eyet li frămîntată cu croampe. El deujhinme, adlé l'farene, on met el påsse eto des crompires. Adon, on stinde li påsse sul tåve, el manire d'on drap, ey on met dzo çou k'on-z a: des crompire, u del confiteure, u do furmaedje, u des sôres di yebes. Les coines do "drap", on les coutche viè l'mitan, ey on les cuit el hule.
Gn a co les sopes. Li cene k'on fwait po les dimegnes, c'est li supă de pui, sope di poye. Li tchår est bolowe e l' aiwe, avou des carotes et des pierzins. Adon, li tchår si wåde sor on plat, l'aiwe si met cor on côp sol feu, ey on met ddins des tăieţěi, des "tagliatelle". Cisse sope cial si magne insi, sins pwin. Li deujhinme plat, c'est li tchår di pouy, avou des crompires. Les carotes et les pierzins si foutnut evoye.
Les ôtès sopes si lomnut purade leveşe (hongrwès leves ). Les legumes sont copeye e pårteyes, mins on les voet bén el assiete. Les sopes les pus zivembordjwesses, c'est les sopes di fruts (pomes, prunes...). Po les leveşe, on bouye les legumes u les fruts el aiwe et mete ddins eto ene blanke såce avou troes sacwantes, ki n'polnut pont måker: li pierzin, les agnons u l'as, eyet sortot les papricas. Si c'est on douce djou (nén mercrudi, nén vinredi, nén cwareme), on ndè met eto del crinme di laecea. C'est po ça k'les sopes zivembordjwesses sont todi rodjes et blankes. Les leveşe si magnnut todi avou do pwin.
Deus ôtès amagnîs bén cnoxhous, si lomnut păprici umplute ("des rimpleyès papricas") et curechiu umplut ("del rimpleye djote"). Å cmince on-z apresteye l’umplutura, li "rimplixheure": on-z acmaxhe do riz avou del tchår et des picantès yebes. Å lî do riz, sortot si l'tchåre est grasse, on pou-st eployî do pěsat (mayisse fwait e ptitès mietes). Adon, on passe les fouyes di djote pal tchådes aiwe, sins portant les bouyî. Pwis, on role li rimplixheure dins les fouyes di djote (u on rimplixhe les papricas, k'avint stî vudeyes) et les rindjî dins ene tchôdire. C'est minme mî kel tchôdire fouxhe prusteye da broûleye tére. On ndè met del aiwe et do djus des tomates et fé bouyî.
Vos avoz oyou, mutoit bén, ki gn a li gulyás des Hongrwès (Prononcîz "goûyasch"!). Ça s'fwait sovint å Zivembork, mins avou bråmint des crompires. Gn a co li bolond gulyás, "goulache zinglé", on gulyás sins del tchår.
Adon, gn a çou k'est cnoxhou eto etur les itålyins, k'il lomnut polenta. Å Zivembork, ça s'lome mămăligă u tocană (do viebe toca, "bouxhî"). On fé bouyî l'aiwe et, toltins k'ça bouye, on-z met ddnins del farene d'mayiss et tot froyî avou ene couyere di bwè. Cwand ele est grosse come li mir, on l'rindje sol dimeye des assietes. Sol ôte dimeye on met do laecea. Si on l'vout magnî avou des cretons u do blanc furmaedje, on-z apresteye el assiete ene miete di tocană, adon ene miete di furmaedje avou del crinme di laece, cor on côp d'tocană, cor on côp d'furmaedje avou del crinme, evnd.
Li coujhene do Zivembork est bråmint cråsse: on-z eploye bråmint d'fondou lård et bråmint d' ôle di tounsolea.
Li 20 di decimbe on touwe les pourceas. Gn a ene ekipe ki va a totès les cinses po touwer les biesses. Après avu prins des foices avou one vere di peket, i il apiçnut l' pourcea et l' touwer. Adon, c'est l' måjhoneye ki fwait l' restant. El minme djoû on fwait les såçusses, k' on lome e Beldjike des "såçusses itålyinnes". Ces såcisses si metnut el foumreye, po les plu wårder lontins. Les lårds si metnut todi el foumreye, sino el sel. Li minme djoû on fwait do toros (mot hongrwès), ki vout dire des mietes di tchår avou del surcroûte, plenes di fondou lård.
Avou les doets do pourcea si fwait del cociune. Les doets eyet l'pea do pourcea si bouynut el aiwe et après on les rindje dins les assietes. Cisse sope si va fé del djeleye, et si magne toltins d'ene samwinne.
Cwand on vea a-st askyepyî, li prumî laecea del våtche si cût sol feu, et ça fwait ene sôre di dous furmaedje, k'on lome coreastă. On houke les vijhenes po fiester et magnî eshonne li coreastă. Leu sohait est: «Şi hie vaca lăptoasă, ca fântâna izvoroasă!» («Fouxhe li våtche "laeçresse", come li fontainne agoliresse!»).
Dins les cinses, on prusteye del confiteure di prunes. Li confiteure normåle si lome dulceaţă ("douçresse"). Mins ç'n'est nén d'ça k'on cåze asteure. On cåze d'ene confiteure foû-suke, foû-conservateus. Al vespreye on-z apresteye ene miergrande stoûve et mete didins les prunes copeyes, dispepineyes, avou ene miete del aiwe. On fwait bén sheûr do feu, et bouyî tote li nute, et froyî avou ene avou ene couyere di bwè. Å matén, on l'met dins des pots d'vere, k'on clot bén. Cisse confiteure, magiun u legvar, u silviţă, si mougne sol pwin el ivier.
Calendes[candjî | candjî l' côde wiki]
1.
Deşchide uşa, creştine, Că venim din nou la tine. R.: La mulţi ani, mulţi ani cu bine! Noi la Viflaem am fost, Unde s'ău născut Christos. - R. Şi-am vězut şi pe-a sa mamă, Pě care Maria o chieamă. - R. Cum umbla din casă în casă, Ca pě fiul ei şi-l nască. - R. Umbla în jos şi umbla în sus, Că şi nască pě Iisus. - R. Umbla în sus şi umbla în jos, Că şi nască pě Christos. - R. Tot umblând găsi apoi Un staul mîndru de oi. - R. Şi acolo pě fîn jos S'ău născut Domnul Christos. -R. Ângerii din cer coboară, Staulul de-l înconjoară. - R. Ângerii cu flori în mână Împletesc mîndră cunună. - R. Pě cunună 'i scris frumos: «Astăzi s'ău născut Christos». - R. Pě cunună 'i scris aşa: Că s'ău născut Mesia. - R. |
Drouvîz l'ouxh, ô crustin, Ca nos vnans cor on côp a vos. R.: A bråmint des aneyes, avou do bén! Nos avans stî a Betleyén, Wice kel Christ a nexhou. Ey avans veyou eto si mame, K'on lome Mareye. Come e ndaléve di måjhone e måjhone, Po mete å daegn si fi. Daléve djus et daléve dizo, Po mete å daegn li Djezus. Daléve dizo et daléve djus, Po mete å daegn li Crisse. Tot dalant, trovéve adon On bea ståve di berbis. Et la sol fwin djus A nexhou l' Signeur Crisse. Les andjes do cîr dschendnut, Et cotourner li ståve. Les andjes avou des fleurs el mwin, Prustinut (ene) bele corone. Sol corone c'est scrit formeuzmint: «Ådjourdu a nexhou li Crisse». Sol corone c'est scrit insi: K'a nexhou l'Messîye. |
2.
La săvîrşîtul lumii, Haid' aler şi alerui Doamne, Trîmbiţa-şi-or ângerii. Pě cei buni unde i-or pune? Haid' aler şi alerui Doamne, Pě cei buni unde i-or pune? I-or aşeza într'un nor, Haid' aler şi alerui Doamne, În scaunul drepţilor. Pě cei rěi unde i-or pune? Haid' aler şi alerui Doamne, Pě cei rěi unde i-or pune? I-or închide într'o peatră, Haid' aler şi alerui Doamne, Lumina şi n'o mai vadă. |
Al fin do daegn, Vénoz, alel' ey alelouya, Signeur, Les andjes trompetront. Wice k' i vont mete les bons? Vénoz, alel' ey alelouya, Signeur, Wice k' i vont mete les bons? I les vont ashîr dins ene noleye, Vénoz, alel' ey alelouya, Signeur, Sol tchejhe des droets. Wice k' i vont mete les mås? Vénoz, alel' ey alelouya, Signeur, Wice k' i vont mete les mås? I les vont clôre dins ene pire, Vénoz, alel' ey alelouya, Signeur, Po k'il ni veyexhe måy li loumire. |
3.
Scoală, gazdă, din pătuţ, R.: Florile dalbe! Şi ne dă un colăcuţ, R. Că mămuca n'ău făcut, Sîtă deasă n'ău avut. Pě când sîtă ău căpătat, Covata i-i s'ău crěpat. S'ău sfădit mama cu tata, De ce s'ău crěpat covata. Când covata o ău lipit, Cuptiorul i-i s'ău hurnit. Când cuptiorul l-ău tocmit, Crăciunul ău şi venit. |
Levoz-vs, mwaisse, do let. R.: Blankès fleurs! Et dnez-nos on ptit cougnou, R. Ca moman n'end a nén fwait, N'aveut pont d'passete dinse. Pa cwand a riçu del passete, Li cofete (houtche) lyî s' a crevé. S' ont apougnî moman avou popa, Pocwè kel cofete s'a crevé. Cwand il ont crapé l'cofete, Li fornea s'a spotchî. Cwand il ont rfwait l'fournea, Li Noyé a ddja vnou. |
Tchants des djins[candjî | candjî l' côde wiki]
1.
La birtuţu' din pădure
Io beau vin şi mânc alune.
De sě întîmplă şi mă îmbăt,
Měrg acasă şi sparg tăt.
Nu sparg uşea, nici dulapu',
Numa' la muiere capu'.
Nu sparg masa, nici cuptioru',
Numa' la soacră 'i smulg păru'.
Decât în casă cu soacra,
Mai bine în coteţ cu scroafa.
Decât în casă cu socru',
Mai bine în coteţ cu porcu'.
Al taviene del foresse
Dji boe do vén et magnî des noejhes.
S'i m'adramete ki dji m'sole,
Dji va-st al måjhone et spotchî ttafwait.
Dji n'sipotche nén l'ouxh, ni li placår,
Mins li tiesse di m'comere.
Dji n'sipotche nén l'tåve, ni l'fornea,
Mins dji råye les tchveas di m'bele-mame.
Ådviè k'el måjhone avou l'bele-mame,
Mî el ståve avou l'troye.
Ådviè k'el måjhone avou l'bea-pere,
Mî el ståve avou l'pourcea.
2.
Aşea beau oamenii buni
De sâmbătă până luni.
Aşea beau oamenii sparţi
De sâmbătă până marţi.
Aşea beau care 's cu cecuri
De sâmbătă până miercuri.
Aşea beau cari 's ca noi
De sâmbătă până joi.
Aşea beau oamenii tineri
De sâmbătă până vineri.
Aşea beau femeile
Ca scroafa lăturile.
Şi aşea beau şi fetele
Tocma' ca şi caprele.
De n'ar hi horincă în sat,
Niciodată n'aş hi bat.
Da' aşea horincă este,
Io la lume 's de poveste.
Insi boevèt les omes bons
Da samdi disk'a lundi.
Insi boevèt les omes trouwés
Da samdi disk'a mardi.
Insi boevèt les cis k'ont des tchekes
Da samdi disk'a mercurdi.
Insi boevèt les cis k'sont come nozôtes
Da samdi disk'a djudi.
Insi boevèt les djonnes omes
Da samdi disk'a vinredi.
Insi boevèt les feumes
Come li troye (boet) les rinçeures.
Ey insi boevèt les feyes
Parey come les gades.
Si nn åreut pont d'peket el viyaedje,
Jamais dji n' såreut sô.
Mins insi do peket, gn ènd a,
Dji so pol daegn (sudjet) di cåzreye.
3.
Când s'ău împărţit norocu', - R.: [Măi] dorule!
Fost-am dus io la lucru.
Că la tăţi le-o dat cu caru',
Numa' mie cu păharu'.
Nici acela n'ău fost plin;
Jumătate ău fost verin.
Nici acela n'ău fost ras;
Jumătate ău fost něcaz.
Lungu 'i ceriu' şi înstelat
Mie aşea soartă mi-ău dat.
Şi aşea îmi vine câteodată
Şi dau cu cuţîtu' în peatră.
Din peatră şi easă foc
Că io n'am avut noroc.
Cwand a stî pårtaedjeye li tchance, - R.: Ô disbåtche!
Dj'a stî evoy å travay.
Car a tertos on leu-z end a dné avou l'tcher(ete),
Seulmint a mi avou l'vere.
Minme çou la n'a nén stî plin,
Li dmeye a stî do venin.
Minme çou la n'a nén stî plin a stritche,
Li dmeye a stî del dislouxhance.
Long est l'cîr et stoeleu,
Vaici ké sôre i m'a dné!
Ey insi dj'a evey pacôps
Di foute li coutea el pire.
Ki del pire mousse do feu,
Ca dji n'a pont yeu del tchance.
4.
Măi pretine, io şi tu
Şohan n'om vedea raiu'.
R.: Hai, hai, inimă, hai
La multe rele mă dai!
Săracă inima mea
Fost-am la doftor cu ea.
La doftor şi la potică
Şi nu mi-ău găsît nimică
Poticarăşu' mi-ău spus:
«Leacuri la inimă nu 's».
La inimă este un leac:
Cetera şi omu' drag.
Ô (mi) soçon, mi et vos
Jamais nos n'dalons vey li paradisse.
R.: Ay, ay, (mi) åme, ay
Vos m'denez bråmint des mås.
Mi pôve åme
Dj'a stî å méde avou ley.
Å méde ey al farmaceye
Ey on n'm'a rén trové.
Li farmycyén m'a dit:
«Des médicamints pol åme, gn end a pont».
Pol åme gn a on médicamint:
Li violon et l'åmiståve djin.
5.
De-ar fi mândra în deal, la cruce,
De trei ori pe zi m'aş duce.
Da' mândruţa 'i mai departe;
Nu pot merge fără carte.
Carte n'ar cine 'mi face
Că primaru' nostru zace.
Si (mi) crapåde sereut sol coline, al croe,
Troe côp li djoû dj'ireu.
Mins l' crapåde est pus lon;
Dji n'pous nén daler sins papî.
Do papî, gn a nouk a m'e fé
Ca nosse mayeur est djus. [?] (fr: gît)
