Zivenbork

Li Zivenbork ou Transilvaneye, c' est ene redjon enute el Roumaneye, ene miete å Levant di l' Urope. Ses vijhéns sont l' Oucrinne a Bijhe, li Moldova å Levant, li Walakeye a Nonne eyet li Hongreye å Coûtchant.

Zivembork
Ardeal / Erdely / Transilvania
Siebenbürgen / Siwwebuergen

Drapea del Transilvaneye
Lingaedje oficir	roumin; dins les comenes avou pus d' 20% di hongrwès ou tîxhons cåzants, adon ci lingaedje la est eto co-oficir.
Mwaisse-veye	Clôjhembork (Cluj / Kolozsvár / Klausenburg)
Sitindêye	100.293 km² (42,07% del Roumaneye)
Populåcion  - Totåle (2002)  - Dinsité	7.553.675 dimorants (22,92% del Roumaneye) 75,32 djins/km²
Coisse d' eureye	UTC +2

Plakes e troes lingaedjes (roumin, hongrwès, almand) el direccion djeneråle di l' agriculteure eyet d' l' amagnance å Zivembork

Si no hongrwès, Erdely, transcrît eto e roumin, Ardeal, vout dire «plin d' bwès», çou k' a dné e latén del moyinådje Transsylvania, et di la li no e walon di Transilvaneye. Pa si no tîxhon, Sivenbuergen, on-z ôt bén: les 7 provinces k' i gn aveut dins l' tins, et did la, li no walon di Zivenbork. Si no en oucrinnyin est Чискарпатя (Tchiskarpatya).

Istwere

Do vî vî tins, gn aveut ddja les Daces, djins d’ bodje indo-uropeyinne. Leu rwè, Dijhbå, a stî batou pa Trajan, d’ abôrd e 101-102, cwand il a prin li Zivembork d’ enute, k’ a stî lomé a ç tins la Felix. Fåreut co dire kel veye des Apullum des Daces a stî rlomêye, d’ après Djule Cezår, Alba-Iulia, no k’ on wåde disk’ asteure. E 105-106, Trajan va bate cor on côp Dijhbå, po fé li Dacia Inferior, çou k’ est asteure li Walakeye eyet l’ Moldaveye (çou ki les zivembordjwès lomnut Vechiul Regat, "li Vî Rweyåme").

Après k’ Årelyin åye ritiré ses sôdårds e 275, li payis fourit pårti e ptitès principåtés. Å 4inme sieke, li Zivembork a stî crustinnijhî pår, pa Sint Nicete da Rmeziane (payis do Banate), d’ eglijhe romane. C’ est lu k’ a scrît ene îme bén cnoxhowe: Te Deum laudamus.

Adon, gn a les Gots k’ ont-st arivé, et k’ ont leyî bråmint des bodjes tîxhons dins l' lingaedje et des manires tîxhones dins l' tuzance. Diviè 990 ont vnou les Slåves, k’ ont candjî l’ rite, tot metant so pîs leu lingaedje et leu rite, po disnåcionålijhî l’ payis, come i l’ avént ddja yeu fwait avou les Bulgåres. Må pô d' tins après, c’ est les Hongrwès k’ ont vnou et fé do Zivembork ene seule principåté dizo l’ corone hongrwesse. Ezès 12inme et 13inme siekes, gn a des Lussimbordjwès k' ont-st arivé e Zivenbork.

Ça fwait kel tuzance zivembordjwesse a-st ene cogne avou troes raecenes.

Gn a co e payis on peupe k’ on n' sait nén foirt bén kî k’ i sont: c’ est les Sikes (lat. siculi, hongr. székelyek). I djåznut on acmaxhaedje di hongrwès avou des tîxhonès bodjes nén almandes (gotikes, motoit bén). Å 17inme sieke gn a des souwabes (tîxhons d’ Åzbork) ki s’ ont metou el payis do Banate ey el payis del Crişana.

Li rfôme fwait les rlidjons d’ après les lingaedjes: les Sikes ont askepyî l’ unitarisse; ene boune pårteye des Hongrwès ont shuvou l’ cålvinisse; les Tîxhons, zels, ont passé å protestantisse. Pus tård, ås 17inme et 18inme siekes, li grosse pårt des roumins zivembordjwès s’ ont tourné eviè Rome, et fé ene novele eglijhe catolike di rite bizantin.

Mins toltins kel Hongreye esteut e margaye avou les Turks, li Zivembork si minéve lu minme. Adonpwis, l’ Impire Ostro-Hongrwès s’ a rindou mwaisse do payis, çou k’ a fwait bråmint sofri les djins. Al fén do 19inme sieke, li Zivembork si rafrankixh.

Li Roumaneye a moussî el prumire guere daegnrece, po wangnî l’ Zivembork, çou ki s’ a passé l' 1î d' decimbe 1918, mins gn aveut ene otonomeye. Å cmince del deujhinme guere daegnrece, e 1940, les Almands ont dné l’ mitan do Zivembork al Hongreye, mins li Roumaneye l’ a rwangnî et lyi a spanî tote idintité politike.

El tins do comunisse, sacwants Zivembordjwès ont bagué d' foice el Walakeye, ey on-z a metou des Walakes å Zivembork, po-z acmaxhî les djins. Di pus, on-z a cmincî a spoujhî l’ Zivembork, po dner a magnî ås ôtes. Co, l’ eglijhe catolike a stî bouxheye djus et metowe foû lwè.

Come les Zivembordjwès si trovént foirt bén eshonne, sins s’ froyî etur zels pol lingaedje u pol rilidjon, adon, e 1990, sacwants abagants walakes do Zivembork n’ estént nén binåjhes di tot ça, ey ont metou les Zivembordjwès les onks ådviè les ôtes po rén. Cwand asteure vos oyoz des djins cåzer d’ må les cis k’ sont d’ èn ôte lingaedje, savoz bén k’ i n' sont nén des Zivembordjwès.

Après l’ revolucion di 1989, ene grande pårteye des Tîxhons (azår ¾) ont stî acmoirdous pa l' Almagne. Il ont leyî la leus måjhons, leus soçons... po braire al pômagne k’ il avént yeu sofrou el tins do comunisse.

Asteure, divant d' moussî el Union Uropeyinne, les Zivembordjwès ratindnut co on pårtixhaedje del Roumaneye, po des råjhons d' cwårs eyet d' tuzance. Ouy, il ont sacwants droets: on-z a des scoles e hongrwès ey e-n almand: des scoles ki ttafwait s' acsegne e ces lingaedjes la, et k' i gn a eto ene classe di literateure et croejhete rouminnes. C' est bén a vey ki gn a des djonnes roumin-cåzants ki tchoezixhnut di s' fé leus umanités dins les scoles almand-cåzantes. L' evier c' est k' i gn a des hongrwès zivembordjwès ki n' si disbrouynut nén a berdaxhî l' roumin, k' est co l' lingaedje oficir.

Djeyografeye

Come si no l' dit bén, gn a bråmint des bwès avåla. Po esse djusse, fåt ricnoxhe kel payis est bén everî avou des bwès. Pus avou pår, gn a les Monts Carpates al meynute, å levant ey al nonne do payis. Gn a co les Alpes Zivembordjwès å coin da Clôjhembork. Å mitan do payis, c' est l' Platea Zivembordjwès. Seulmint å coutchant gn a tote ene pitite miete do Tchamp del Pannoneye. Les aiwes: li Tissa al frontire avou l' Oucrinne et ki trevåtche li Hongreye; li Someş/Számos, li Timiş/Temes/Temesch, li Mureş/Maros/Marosch, li Criş/Körös/Kreis, evnd.

Vola sacwantès veyes. Li prumire, c' est l' mwaisse-veye; les deus d' après ont stî des mwaissès-veyes al Moyinådje. On-z a dné les nos e 4 langues, mins on-z a metou sol tåve cor ene fôme, po siervi åzès walons ki scrirént des sovnances di voyaedje.

Roumin	Hongrwès	Almand	Lussimbordjwès	Modêye e walon
Cluj	Kolozsvár	Klausenburg		Clôjhembork
Sibiu	Nagyszeben	Hermannstadt
Alba-Iulia	Gyulafehérvár	Weissburg	Karlsburg	Blanke-Djuleye
Braşov	Brassó	Kronstadt		Pirveye
Timişoara	Temesvár	Temeschwar	Temeschburg	Temesbork
Baia-Mare	Nagybánya	Frauenbach	Neistadt
Satu-Mare so plaece: Sătmar	Szatmárnémeti	Sathmar
Oradea	Nagyvárad	Großwardein
Tîrgu-Mureş	Marosvásárhely	Neumarkt am Mieresch
Sighişoara	Segesvár	Schäßburg
Arad	Arad	Arad
Miercurea-Ciuc	Csíkszerda	Szeklerburg
Zalău	Zilah	Zillenmarkt
Sfântu-Gheorghe	Sepsiszentgyörgy	Gergen
Reghin	Szászrégen	Sächsisch-Regen	Reen
Gherla	Szamosújvár	Armenierstadt	(årmenyin: Հայաքաղաք (Hayak'aghak')	Årmenope (lat. Armenopolis)
Târnăveni	Dicsőszentmárton	Marteskirch

Economeye

E matire do prodût dvintrin brut on n' pout nén savu des chifes, paski totafwait est mitanijhî et metou eshonne avou l' Vî-Rweyåme. Li Zivembork n' a nole otonomeye economike. Å resse, fåt dire, c' est l' coine del Roumaneye avou l' pus ptit nombe di tchômeus.

Co les cinsîs sofrixhnut bråmint, a cåze des rouminnès lwès, ki discwårelnut l' agriculteure, po-z e bayî a l' industreye. Å tins do comunisse, li tere et les biesses avént stî apiceyes pa l' Estat Roumin, et les cinsîs boutnut po l' estat, nén por zels. E 1990, il ont rwangnî leu tere. Å Vî-Rweyåme les djins souwnut a bouter tchaeconk por lu minme, et come i nel fijhnut nén, gn a la bråmint des trîxhes. Å Zivembork, les djins s' ont metou eshonne dins des ahiveusès soces.

Li comiece des ptitès afwaires si fwait avou l' Hongreye. Mins po les grandès afwaires, c' est todi l' bwès k' a l' prumire plaece et les ahesses k' on-z e fwait avou. Bråmint d' meubes sont-st evoyîs foû payis, et minme des eglijhes di bwès, k' on fwait so plaece el Zivembork, on dismantche e bokets, on les evoye avou des omes di mestî po les rmete so pîs la wice k'&nspp;i fåt. (Gn a ene eglijhe k' on-z a fwait come ça e Walonreye, al Vå Sinte-Ane, å Monastere del Tiberiåde.)

Li Zivembork a stî bén veyou po les monts. Çou k' est sepou, c' est l' sé eyet l' ôr. Enute gn a on pordjet po fé la li pus grande mene d' ôr di l' Urope, mins gn a des soces ki braiynut po fé dismantchî ça, sinon cwate viyaedjes vont esse schovés voye.

Djins

Pol ridire, asteure li Zivembork a 7.553.675 dimorants. E 1992, il end aveut 7.723.313. Leyant foû tot ça, fåt savu k' après l' revolucion, bråmint d' tîxhons l' ont dit a drovowe bawete, mins disk' ås anêyes 1995, i s' disfindént. Co, dispoy, bråmint des ortodosses nén-praticants ont divnu pintcotisses et catolikes praticants. Portant, vaici kékès chifes.

Roumin-cåzants	Hongrwès-cåzants	Tîxhons	Djipsyins	Des ôtes
5.684.142	1.603.926	109.017	202.665	123.563
73.6 %	20.8 %	1.4 %	2.6 %	1.6 %

Les dnêyes sont todi d' 1992. Etur cwårêyès åtchetes on-z a scrît ki sont les cis k' riprezintnut e grande pårteye li cfesse k' on-z aveut mostré l' porcintaedje.

Ortodosses	69,40 %  [roum., slav., gr.]		Foû-rlidjon	0,20 %
Romin-catolikes	11,07 %  [alm., hong.]		Crustins evandjelisses	0,16 %
Rifôrmés calvinisses	10,31 %  [hong.]		Sins rlidjon metowe	0,06 %
Bizantin-catolikes	2,68 %  [roum., oucrin.]		Otrodosses etegrisses	0,05 %  [moldavyins]
Batisses	1,23 %		Atés	0,05 %
Unitaryins	0,98 %  [sikes]		Djwifs da Moyize	0,04 %  [djwifs]
Protestants luteryins	0,47 %  [lussimb.]		Årmenyins-catolikes	0,01 %  [årmen.]
Adventisses	0,38 %		Mozlimîs	0,01 %  [turks]
Rifôrmés presbiteryins	0,26 %  [etrindjirs]		Des ôtès rlidjons	0,59 %

Tuzance

Li Zivembork a l' payis "li pus foclorike" del Urope. C' est l' payis del Marmaceye (lat. Marmatia, roum. Maramureş, hongrwès. Marmoros). C' est l' payis k' on-z a wårdé les tradicions dispoy todi, les mousmints dispoy todi, k' on prind tos les djoûs, sortot les dimegnes. L' instrumint d' muzike, c' est l' violon. C' est vraiy k' après l' revolucion da 1989, gn a kékès discotekes, mins les bounès djins voeynut todi pus voltî d' fé les fiesses å mitan do viyaedje les dimegnes après-marinde.

Li bwès tént l' prumire plaece po l' årtchitecteure, k' est do stîle vikigne. On ndè fwait ttafwait: les måjhons, les eglijhes, et bén seur les poites ki dispårtixhnut les grandès coûs des voyes. Bråmint des djins vicnut di l' ovraedje avou l' bwès. Les onks fijhnut del comiece avou; les ôtes fijhnut del siculteure, sortot po les etrindjirs.

Li veye est pezante, mins simpe. Po les djins, leu tere et çou k' on fwait dispoy todi våt mî ki tot l' ôr do daegn. Les comunisses ont boté po fé les djins moussî el sistinme do colectivisse, tot abistocant l' estat roumin avou leu tere. Bén, les djins s' ont metou d' contråve avou les otorités, ey il ont wårdé leu tere. Ouy i n' wangnnut nén bråmint. Amon zels, on grand nombe vont el Otriche, el Almagne u adlé Brussele, po-z ovrer å bastixhaedje des måjhons. Adonpwis, i rtoûnnut å Zivembork, ey avou les cwårs basti des måjhons u atchter on tracteur po leus valets.

Les djins sont foirt "praticants". Les onks si metnut avou l' rilidjon, pa peur do Bon Diu, u po "fé des afwaires" avou lu. Les ôtes sont des creyants.

Gn a ene grande apougnåde etur les eglijhe, k' a cmincî e 1990 et ki n' a nén co fini. E 1948, les comunisses aveut bouxhî djusse l' eglijhe catolike, tot metant e prijhon les evekes et les priyesses, et confisker les bastimints des eglijhes, tot les dnant ås ortodosses. C' est insi k' les zivembordjwès roumin-cåzants ont divnou des ortodosses. E 1990, l' Eglijhe catolike a stî rmetowe so pîs, et dmandé ås ortodosses di leu ratourner les eglijhes. I nn a ki les ortodosses do payis do Banate k' on fwait ça. Å resse, il bawnut les onks les ôtes, sacwants avou des procès e les tribunås. Dins les pårotches ki les curés sont des vraiys, il fijhnut li "simultanæum": les ortodosses fijhnut messe å matén et les catolikes al vesprêye. Gn a des viyaedjes k' on-z a basti ene novele eglijhe, k' est mî ki froxhî les ouys å vijhén.

St-Djôr Minme s' il ont li rite bizantén, dins les eglijhes tradicionalisses (di bwès, nén di pire) on n' voet måy des freskes, mins des icones so vere. Po ça, gn a pont d' dandjî d' conoxhe li mestî. Les cmeres si disbroynut bén avou ça. Les speciålisses lomnut ça del "årt nayive". I fåt cmincî avou les ptits ponts, les ptits detays, i fåt scrire a l' evier, pask' el icone si va mete a l' evier (avou l' vere ås djins et l' coleur å meur). Dins les måjhones, ces icones cial ont al copete des essowes.

El Marmaceye gn a cor on sacwè singulî å daegn: li gåye cimintire da Săpînţa. Les croes, todi d' bwès, ont des bas-reliefs avou l' moite djin, ey on scrît e kékès lenes çou k' il a fwait e s' veye.

Sins bate les clotches, on rtént k' les cinsîs sont abayes. I n' ont nén bråmint des biesses; deus-troes motoit bén po leu måjhonêye; mins il ont bråmint del tere a ovrer: les onks avou des tchvås u des vatches, les ôtes pu modienes avou des tracteurs. On fwait çk' on pout. Les dveres li pus cultivés, c' est les crompires. Des crompires et del peket do Zivembork, loukîz ene miete pus djusse, å tchaptrea « coujhene ».

Calindrî et çou k' on-z a fwait dispoy todi

L' anêye po les Zivembordjwès si passe åd triviè les diferinnès fiesses ki sont la dispoy mierlontins. Cwand gn a yeu l' crustinnijhåcion, on-z a wårdé les payinnes fiesses, k' on-z a metou el calindrî, tot les betchfessant avou les crustinnes fiesses.

El tins, l' anêye comincive li 1î da måss, fiesse del tcherwaedje. Cisse fiesse est asteure dispårteye e 3: fiesse del tcherowe (1î d' djanvî), fiesse del "pitit måss" (1î d' måss"), li fiesse do prumî cinsî (e cwareme).

1î d' djanvî. Li fiesse del tcherwaedje. Dins bråmint d' viyaedjes, les djins si rapoûlnut et ndaler da coû a coû, avou ene tcherowe avou on tchvå bén moussî, et sohaitî azès dimorants des måjhones ene boune anêye, sortot po les dveres. Les sohaiteus sont abistokés avou des grands cougnous (lomés colac, plur. colaci) et do peket. Li minme djoû gn a ene sôre di carnaval, avou des djins maskés, mins ki dansnut, el tins k' des ôtes djouwnut del shoflete. Po les hongrwès et les tîxhons ça s' fwait, come el Coûtchante Urope, å vraiy carnaval.

1î d' måss. Li mărţişor: mot-a-mot li "mårcisseu", li ptit måss. Ås vîs tins, les femes purdént on rodje fi (sene do må) ey onk blanc (sene do bén), tot les metant eshonne et les elaxhî avou ene fleur al tchimijhe u å paltot des omes. Pus tård, riwårdant l' etrindjire fiesse des femes då 8 di måss, c' est les omes ki dinnut l' mårcisseu ås femes, et les femes ås efants. Asteure, on ricmince ki les femes li fjhexhe ås omes. Li mårcisseu si poite toltins do moes d' måss.

E cwareme. Li tânjea: li "dobe schî". Cwand nd a pupont d' nive, les djins loucnut po vey kî c' est l' prumî k' a tcherwé s' tere cist anêye la. On l' fwait ndaler dins ene tcherete, avou on grand raploû, al rivire et l' laver avou del froede aiwe.

Li 9 d' måss. Fiesse des 40 mårtirs. On fwait 40 placintes. (Loukîz ene miete pus djus, å tchaptrea « coujhene ».)

Li 23 d' avri. Sân-Georz: li Sint-Djôr. Fiesse do prétins. Les djonnes feyes et les Djôrs sont ahessîs avou des goletes d' aiwe k' on leu foute dissu leus djaives. Les tîxhons et les hongrwès ont metou ça el deujhinme djoû d' Påke, mins ça s' fwait avou do parfum, dissu les tiesses di totès les femes.

Li vénrdi-sint. On-z aprestêye deus sôres d' oûs: les rodjes oûs, po mougnî a Påke, et les ouă încondeiate (oûs ecrayonés). Les oûs si vudnut di çk' i gn a ddins, et passer dins ene prumire coleur, adon on fwait avou del cére çou k' on vout wårder (ene foume di sacwè), ey on mete l' oû el deujhinme coleur, adon on fwait avou del cére çou k' on vout wårder del deujhinme coleur, ey on mete l' oû el troejhinme coleur... Todi el vénrdi-sint on-z apice foû do sé li grand lård ey on-z aprestêye on panî d' Påke avou des oûs ecrayonés, des oûs po magnî, do froumadje et li grand lård. Li panî va esse beni a l' eglijhe li djoû d' Påke.

A Påke, deus djins prindnut tchaeke onk èn oû al mwin. Li prumî dit: «Christos au învieat!» («Li Crisse a raviké!») et bouxhe li copete di l' oû di l' ôte. Lu, responde: «Adevěrat au învieat» («Vraiymint 'l a raviké!»). Li ci k' a co l' oû nén spotchî, va fé l' minme sacwè avou èn ôte. Ça, c' est ene tradicion ki n' a rén a vey si les djins sont des creyants u nén.

Dimegne d' après Påke. Paşcele cailor: li Påke des tchvås, å Banate. On va ndaler dire on ptit bondjoû al cimintire ey on leye libes les tchvås. C' est eto on djeu d' mots, paski paşce vout dire "paxhi" et "påke". C' est eto l' djoû k' les feyes dinnut des oûs ås valets ki les avént yeu ahesseyes al Sint-Djôr.

Al Céncweme, c' est l' fiesse do frumint, come c' esteut etur les djwifs. On beni les grins ey on preye po les dveres.

Li 24 di djun. Sânzienele: li Sint Djhan Batisse. Gn a ene yebe ki s' lome insi. Di cisse yebe on fwai-st ene corone ey on l' mete el poite, po tchessî evoye les macrales et les diåles. El Marmaceye, les valets montnut dins èn åbe del coû del eglijhe et fé des popenes riprezintant les harotes, les sôteuse di purnea et sortot les feyes ki, dispoy cist anêye la, ni sont pus come elle avént stî cwand elle sôrtént d' leu mame. Les valets fijhnut des paskeyes dizo et broûlnut les popenes. Å vî tins, c' esteut l' curé k' meteut ça so pî, po fé rodji les cenes k' on cåze di zeles. Asteure c' est ene fiesse des djonnes, et c' est po rire.

Li 15 d' awousse. Sântă-Mărie Mare, mot-a-mot: "grande Sinte Mareye". Cåzu ¾ des monasteres ont cisse dicåce, vola pocwè gn a des grands pelrinaedjes. Po cisse fiesse, li pus grand pelrinaedje di l' Urope c' est å Zivembork, a Nicula (a pô près 3 miyons d' djins tchaeke côp).

Li 26 d' octôbe. Sân-Mitru: li Sint Dimete. Fiesse di l' otone et do peket.

Li 30 di nôvimbe. Sânt-Andrei. El nute da Sint-André, les feyes nén co marieyes côpnut e deus on boket d' pwin foirt salé, et magnî ene dimeye, adon mete l' ôte dimeye sol cossén so ké on va doirmi. Li valet k' ele vont rever, c' est l' ci k' ele vont maryî on djoû. Todi al Sint-André on mete el aiwe ene coxhe d' on pronnî u d' ene melêye, po flori li djoû do Novelan.

Li 20 di decimbe. Ignat: li Sint Ignace, cwand on towe li pourcea avou ene grande fiesse do viyaedje. Li minme djoû on fwait sacwantès sôres d' amagnî. (Loukîz ene miete pus djusse, å tchaptrea « coujhene ».)

Li 24 di decimbe. Ajunul Crăciunului, mot-a-mot li djune do Noyé. Å cmince des Avéns, les pus grands do viyaedje ont tchoezi ene ekipe po djouwer l' Viflaem (Betleyem). Les djouweus ni sont nén des ados, mins des djins d' totès sôres. I s' aprestêynut tot l' tins des Avéns. Li matén do 24, d' abôrd gn a les efants ki vont d' måjhone e måjhone po tchanter des tchants d' Noyé. Les tchants d' Noyé s' lomnut colindă (plur. corinzi u corinde), do latén "kalende". Tchanter les calendes, c' est corinda, "calender". Gn a 3 sôres di calendes: les cenes ki cåznut del sikepiance do Crisse; les cenes ki cåznut del fén del daegn; les cenes ki n' ont rén a vey avou l' Crisse, mins l' idêye do Noyé al copete, motoit bén. A nonne, gn a les ados, les tchanteus del sitoele, todi d' måjhone a måjhone. Al vesprêye, gn a l' messe del vize, et, d' abôrd e l' eglijhe, on djowe pol prumî côp li Betleyem. Li deujhinme côp c' est amon l' mayeur, et adon dins sacwantès måjhones. E minme tins, des ôtès djins, sortot des vîs, calendnut rashonnés pa dijhinne, vintinne… Fåt kel mitan des djins fouxhe al måjhone et l' ôte mitan etur les måjhones. On calende divant l' ouxh u al finiesse. Après deus u troes calendes, on mousse el måjhone. Tchaeke ekipe est abistokêye avou on grand cougnou, et do tchôd vén u do peket. Li calendaedje finit seulmint å matén do djoû d' Noyé, mins les calendes si tchantnut disk' a l' Epifaneye. (Loukîz ene miete pus djus, å tchaptrea « calende », po vey li pus cnoxhowe, ratournêye e walon!).

Après Noyé. Å cmince del deujhinme u troejhinme djoû d' Noyé et disk' al Epifaneye, les curés vont dins totès les måjhones wice k' i sont bénvnous, po beni les djins et dmander des cwårs. Li 5 di djanvî, u minme li 6 (fiesse del Epifaneye, k' est l' minme sacwè avou l' Batinme do Signeur, lomêye so plaece Bobotează) on va al rivire po beni les aiwes. Si gn a ene grande rivire, li curé foute el aiwe ene croes d' bwès, et les valets mousnut el froede rivire, pol prinde.

Cwand gn a ele sakî k' a tcheyou moirt, on fwait li ceremoneye al måjhone ey el coû. Ås efants, on leu dene des ptits cougnous (normås, come les cis del Walonreye) et des moutchwès. Pol curé, li tchanteu et li sacrustin, gn a des grands moutchwès et des grand cougnous. Å cmince, tos les cougnous sont passés padzo l' covra. Adon on va avou al cimintire, toltins k' les zabeas braiynut après l' covra, pask' on leu dene des cwårs po djouwer ci teyåte. Ratournés del cimintire, gn a ene tåve avou des ôtes cougnous et des boteyes di vén. Dins tchaeke cougnou gn a des loumires. On fwait li paus (påsse), tot tchantant et harloxhant les cougnous et les boteyes di vén. El coû do moirt (u bén al måjhone culturele) gn a des grandès tåves, po dner a magnî azès cis k' on stî al ceremoneye. Cisse marinde si lome pomană, paski dvins l' tins c' esteut po les pôves. Li prumî plat c' est li gulyás, eyet l' deujhinme li "rimpleye djote". (Loukîz ene miete pus djus, å tchaptrea « coujhene »). Divant d' ratourner al måjhone, les djins sont abistokés cor on côp: li feye u li cmere do moirt prind les cougnous k' on stî harloxhîs avou des ôtes moutchwès, et cougnî les cougnous, adon les dner a tertos ey a tertotes.

Gn a co ciste afwaire avou Dracula, vos end avoz oyou, motoit bén. On scrijheu irlandès, Bram Stoker, a scrît e 1897 li roman "Dracula". D' après lu, Vlad, li prince do Zivembork, esteut vampire. C' est des carabistouyes. Vlad esteut on prince del Walakeye (donk nén do Zivembork!), ki touwéve les afronteus tot leu metant ene lance på cou et ki l' ponte moussive foû pal boke. Po les etrindjirs, li tchestea da Bran - k' on dit k' c' est la ki Dracula vikéve - est todi ene sacwè d' misterieus.

Bråmint d' Zivembordjwès sont-st astokés sol rilidjon et sor les superticions, minme les cis ki n' praticnut pont. S' il ont ene aroke, il vont amon li curé, po leu lére li carte neagră (noer live). Do fwait, li curé n' fwait nén grand sacwè, mins i va lére des såmes po kel djin trouve ene loumire po si aroke. Gn a eto les curés ki fijhnut li messe sicrîte pa Sint Båzil, al meynute (normålmint, cisse messe si fwait seulmint dijh côps al an, mins li tradicion est pus grande ki les lwès del eglijhe). Gn a todi pus les curés ki léjhnut les egzôrcisses da Sint Båzil, po dismantchî li foice do diåles et des macrales. Bråmint des cmeres n' ont pont d' fiyate ås curés et ndaler amon les macrales, ki fijhnut des ceremoneye avou des croes, des stårs, do laecea et des yebes. Les cene k' on lome des macrales, c' est des veyes catches, ki n' ont pupont d' astoca, et ki volnut bén fé deus cwårs po magnî on tchôd pwin.

Coujhene

Fåt savou k' on n' pout pont d' dire ki gn a ene «rouminne coujhene», pask' å Vî-Rweyåme i coujhnêynut come pattavå les payis des Balcans. Å Zivembork gn a on ôte sistinme.

Come c' est l' payis des crompires, on les magne tos les djoûs. Savoz, les zivembordjwès lomnut les crompires croampe u colompiri u crumpei (e hongrwès krumplik). Di ça, l' amagnî veyou li pus voltî, c' est les croampe fripte u cartofi paiu (li dierinne vou dire: "des patates-strins"), et ç' n' est nén on ôte sacwè k' les fritches!

Po les zivembordjwès, divant d' magnî, minme si c' est ene marinde el tchamp, i fåt prinde on xhuflot d' peket zivembordjwès. Cwand les Bedjes vont e Roumaneye, on leu dene motoit bén del ţuică , k' est ene nawe gote. Li zivembordjwès peket - fwait des pronnes, des pemes u des grins - est d' å moens 52° et c' est fwait dins les cinses. I s' lome pălincă (ki vént do mot păli, ki vout dire "blanki" u "rodji") u bén horincă (ki vént do mot hori, ki vout dire tchanter e coråle).

Li coujhene zivembordjwesse fwait-st ene grande diferince etur mâncare de post, amagnî d' astinence, et mâncare de frupt u mâncare de dulce, amagnî d' "frut" u d' "doûce", sapinse di crås. Li prumire c' est po les mierkidi, po les vénrdi, et pol cwareme. Å cwareme vos nd åroz des restorants k' on scrît a l' ouxh: «Avem mâncare de post» - «Avans del amagnî d' astinence».

On sacwè d' foirt zivembordjwès, c' est li plăcintă (plur. plăcinte), e hongrwès palacsinta. Po cmincî, on fwait ene påsse di farene, come pol pwin. Tot d' aboird, gn end a deus sôres: li normåle eyet li frămîntată cu croampe. El deujhinme, adlé l' farene, on mete el påsse eto des crompires. Adon, on stinde li påsse sol tåve, el manire d' on drap, ey on mete dzo çou k' on-z a: des crompire, u del confiteure, u do froumadje, u des sôres di yebes. Les coines do "drap", on les coûtche viè l' mitan, ey on les cût e l' ôle.

Gn a co les sopes. Li cene k' on fwait po les dimegnes, c' est li supă de pui, sope di poye. Li tchår est bolowe e l' aiwe, avou des carotes et des pierzins. Adon, li tchår si wåde sor on plat, l' aiwe si mete cor on côp sol feu, ey on mete ddins des tăieţěi, des "tagliatelle". Cisse sope cial si magne insi, sins pwin. Li deujhinme plat, c' est li tchår di poye, avou des crompires. Les carotes et les pierzins si metnut evoye.

Les ôtès sopes si lomnut purade leveşe (hongrwès leves ). Les legumes sont copeye e pårteyes, mins on les voet bén el assiete. Les sopes les pus zivembordjwesses, c' est les sopes di fruts (pemes, pronnes...). Po les leveşe, on bouye les legumes u les fruts el aiwe et mete ddins eto ene blanke såce avou troes sacwantes, ki n' polnut pont manker: li pierzin, les agnons u l' as, eyet sortot les papricas. Si c' est on doûs djoû (nén mierkidi, nén vénrdi, nén cwareme), on ndè mete eto del crinme di laecea. C' est po ça k' les sopes zivembordjwesses sont todi rodjes et blankes. Les leveşe si magnnut todi avou do pwin.

Deus ôtès amagnîs bén cnoxhous, si lomnut păprici umplute ("des rimpleyès papricas") et curechiu umplut ("del rimpleye djote"). Å cmince on-z aprestêye l’ umplutura, li "rimplixheure": on-z acmaxhe do riz avou del tchår et des picantès yebes. Å lî do riz, sortot si l' tchår est cråsse, on pou-st eployî do pěsat (mayisse fwait e ptitès mietes). Adon, on passe les fouyes di djote pal tchôde aiwe, sins portant les boure. Pwis, on role li rimplixheure dins les fouyes di djote (u on rimplixhe les papricas, k' avént stî vudeyes) et les rindjî dins ene tchôdire. C' est minme mî kel tchôdire fouxhe prusteye di broûlêye tere. On ndè mete del aiwe et do djus des tomates et fé boure.

Vos avoz oyou, motoit bén, ki gn a li gulyás des Hongrwès (Prononcîz "goûyasch"!). Ça s' fwait sovint å Zivembork, mins avou bråmint des crompires. Gn a co li bolond gulyás, "goulache zinglé", on gulyás sins del tchår.

Adon, gn a çou k' est cnoxhou eto etur les itålyins, k' i lomnut polenta. Å Zivembork, ça s' lome mămăligă u tocană (do viebe toca, "bouxhî"). On fé boure l' aiwe et, toltins k' ça boût, on mete didins del farene di mayisse et tot froyî avou ene couyire di bwès. Cwand elle est grosse come li mwin, on l' rindje sol mitan des assietes. So l' ôte mitan on mete do laecea. Si on l' vout magnî avou des kertons u do blanc froumadje, on-z aprestêye l' assiete ene miete di tocană, adon ene miete di froumaedje avou del crinme di laecee, cor on côp d' tocană, cor on côp d' froumaedje avou del crinme, evnd.

Li coujhene do Zivembork est bråmint cråsse: on-z eploye bråmint do fondou lård et bråmint d' l' ôle di tounsolea.

Li 20 di decimbe on towe les pourceas. Gn a ene ekipe ki va a totès les cinses po touwer les biesses. Après aveur prins des foices avou ene vere di peket, i il apiçnut l' pourcea et l' touwer. Adon, c' est l' måjhonêye ki fwait l' restant. El minme djoû on fwait les såcisses, k' on lome e Beldjike des "såcisses itålyinnes". Ces såcisses si metnut el foumoe, po les plu wårder lontins. Les lårds si metnut todi el foumoe, oudonbén avou do sé. Li minme djoû on fwait do toros (mot hongrwès), ki vout dire des mietes di tchår avou del sourcroûte, plinnes di fondou lård.

Avou les doets do pourcea si fwait del cociune. Les doets eyet l' pea do pourcea si bolnut e l' aiwe et après on les rindje dins les assietes. Cisse sope si va fé del djalêye, et si magne tot l' tins d' ene samwinne.

Cwand on vea a-st askepyî, li prumî laecea del vatche si cût sol feu, et ça fwait ene sôre di doûs froumadje, k' on lome coreastă. On houke les vijhenes po fiesti et magnî eshonne li coreastă. Leu sohait est: «Şi hie vaca lăptoasă, ca fântâna izvoroasă!» («Fouxhe li vatche "laeçresse", come li fontinne agolinresse!»).

Dins les cinses, on aprestêye del confiteure di pronnes. Li confiteure normåle si lome dulceaţă ("douçresse"). Mins ç' n' est nén d' ça k' on cåze asteure. On cåze d' ene confiteure foû-souke, foû-consiervateus. Al vesprêye on-z aprestêye ene miergrande sitouve et mete didins les pronnes côpêyes, dispepineyes, avou ene miete del aiwe. On fwait bén seur do feu, et boure tote li nute, et froyî avou ene avou ene couyire di bwès. Å matén, on l' mete dins des pots d' vere, k' on clôt bén. Cisse confiteure, magiun u legvar, u silviţă, si mougne sol pwin el ivier.

Calendes

1.

Deşchide uşa, creştine, Că venim din nou la tine. R.: La mulţi ani, mulţi ani cu bine! Noi la Viflaem am fost, Unde s'ău născut Christos. - R. Şi-am vězut şi pe-a sa mamă, Pě care Maria o chieamă. - R. Cum umbla din casă în casă, Ca pě fiul ei şi-l nască. - R. Umbla în jos şi umbla în sus, Că şi nască pě Iisus. - R. Umbla în sus şi umbla în jos, Că şi nască pě Christos. - R. Tot umblând găsi apoi Un staul mîndru de oi. - R. Şi acolo pě fîn jos S'ău născut Domnul Christos. -R. Ângerii din cer coboară, Staulul de-l înconjoară. - R. Ângerii cu flori în mână Împletesc mîndră cunună. - R. Pě cunună 'i scris frumos: «Astăzi s'ău născut Christos». - R. Pě cunună 'i scris aşa: Că s'ău născut Mesia. - R.

Drovîz l' ouxh, ô crustin, Ca nos vnans cor on côp a vos. R.: A bråmint des anêyes, avou do bén! Nos avans stî a Betleyén, Wice kel Crisse a nexhou. Ey avans veyou eto si mame, K' on lome Mareye. Come e ndaléve di måjhone e måjhone, Po mete å daegn si fi. Daléve djus et daléve dizo, Po mete å daegn li Djezus. Daléve dizo et daléve djus, Po mete å daegn li Crisse. Tot dalant, trovéve adon On bea ståve di berbis. Et la sol fwin djus A nexhou l' Signeur Crisse. Les andjes do cir dischindnut, Et cotourner li ståve. Les andjes avou des fleurs el mwin, Texhnut ene bele corone. Sol corone c' est scrît bén belmint: «Ådjourdu a nexhou li Crisse». Sol corone c' est scrît insi: K' a nexhou l' Messîye.

2.

La săvîrşîtul lumii, Haid' aler şi alerui Doamne, Trîmbiţa-şi-or ângerii. Pě cei buni unde i-or pune? Haid' aler şi alerui Doamne, Pě cei buni unde i-or pune? I-or aşeza într'un nor, Haid' aler şi alerui Doamne, În scaunul drepţilor. Pě cei rěi unde i-or pune? Haid' aler şi alerui Doamne, Pě cei rěi unde i-or pune? I-or închide într'o peatră, Haid' aler şi alerui Doamne, Lumina şi n'o mai vadă.

Al fén do daegn, Vinoz, alel' ey alelouya, Signeur, Les andjes trompetront. Wice k' i vont mete les bons? Vinoz, alel' ey alelouya, Signeur, Wice k' i vont mete les bons? I les vont ashir dins ene nûlêye, Vinoz, alel' ey alelouya, Signeur, Sol sidje des droets. Wice k' i vont mete les mås? Vinoz, alel' ey alelouya, Signeur, Wice k' i vont mete les mås? I les vont clôre dins ene pire, Vinoz, alel' ey alelouya, Signeur, Po k' i ni veyexhe måy li loumire.

3.

Scoală, gazdă, din pătuţ, R.: Florile dalbe! Şi ne dă un colăcuţ, R. Că mămuca n'ău făcut, Sîtă deasă n'ău avut. Pě când sîtă ău căpătat, Covata i-i s'ău crěpat. S'ău sfădit mama cu tata, De ce s'ău crěpat covata. Când covata o ău lipit, Cuptiorul i-i s'ău hurnit. Când cuptiorul l-ău tocmit, Crăciunul ău şi venit.

Levoz vs, mwaisse, do lét. R.: Blankès fleurs! Et dnez nos on ptit cougnou, R. Ca moman n' end a nén fwait, N' aveut pont d' passete dinse. Pa cwand a riçû del passete, Li cofete (houtche) leye s' a crevé. S' ont apougnî moman avou popa, Pocwè kel cofete s' a crevé. Cwand il ont crapé l' cofete, Li fornea s' a spotchî. Cwand il ont rfwait l' fornea, Li Noyé a ddja vnou.

Tchants des djins

1. La birtuţu' din pădure Io beau vin şi mânc alune. De sě întîmplă şi mă îmbăt, Měrg acasă şi sparg tăt. Nu sparg uşea, nici dulapu', Numa' la muiere capu'. Nu sparg masa, nici cuptioru', Numa' la soacră 'i smulg păru'. Decât în casă cu soacra, Mai bine în coteţ cu scroafa. Decât în casă cu socru', Mai bine în coteţ cu porcu'.	Al taviene k' est dins les bwès Dji boe do vén et magnî des noejhes. S' il advént ki dji m' a sôlé, Dji va-st al måjhone et spotchî ttafwait. Dji n' sipotche nén l' ouxh, ni li placård, Mins li tiesse di m' comere. Dji n' sipotche nén l' tåve, ni l' fornea, Mins dji råye les tchveas di m' bele-mame. Purade k' el måjhone avou l' bele-mame, Mî el ståve avou l' troye. Purade k' el måjhone avou l' bea-pere, Mî el ståve avou l' pourcea.
2. Aşea beau oamenii buni De sâmbătă până luni. Aşea beau oamenii sparţi De sâmbătă până marţi. Aşea beau care 's cu cecuri De sâmbătă până miercuri. Aşea beau cari 's ca noi De sâmbătă până joi. Aşea beau oamenii tineri De sâmbătă până vineri. Aşea beau femeile Ca scroafa lăturile. Şi aşea beau şi fetele Tocma' ca şi caprele. De n'ar hi horincă în sat, Niciodată n'aş hi bat. Da' aşea horincă este, Io la lume 's de poveste.	Insi bevèt les omes bons Do semdi disk' å londi. Insi bevèt les omes trawés Do semdi disk' å mårdi. Insi bevèt les cis k' ont des tchekes Do semdi disk' å mierkidi. Insi bevèt les cis k' sont come nozôtes Do semdi disk' å djudi. Insi bevèt les djonnes omes Do semdi disk' å vénrdi. Insi bevèt les foumes Come li troye (boet) les rinceures. Ey insi bevèt les feyes Parey come les gades. Si nd åreut pont d' peket el viyaedje, Jamwais dji n' såreut sô. Mins insi do peket, gn end a, Dji so pol daegn (sudjet) di cåzreye.
3. Când s'ău împărţit norocu', - R.: [Măi] dorule! Fost-am dus io la lucru. Că la tăţi le-o dat cu caru', Numa' mie cu păharu'. Nici acela n'ău fost plin; Jumătate ău fost verin. Nici acela n'ău fost ras; Jumătate ău fost něcaz. Lungu 'i ceriu' şi înstelat Mie aşea soartă mi-ău dat. Şi aşea îmi vine câteodată Şi dau cu cuţîtu' în peatră. Din peatră şi easă foc Că io n'am avut noroc.	Cwand a stî pårtaedjeye li tchance, - R.: Ô disbåtche! Dj' a stî evoye å travay. Ca a tertos on leu-z end a dné avou l' tcher(ete), Seulmint a mi avou l' vere. Minme çou la n' a nén stî plin, Li dmeye a stî do venin. Minme çou la n' a nén stî plin a stritche, Li dmeye a stî del diloujhance. Long est l' cir et stoelé, Vaici ké sôre i m' a dné! Ey insi dj' a eveye pa côps Di foute li coutea el pire. Ki del pire mousse do feu, Ca dji n' a pont yeu del tchance.
4. Măi pretine, io şi tu Şohan n'om vedea raiu'. R.: Hai, hai, inimă, hai La multe rele mă dai! Săracă inima mea Fost-am la doftor cu ea. La doftor şi la potică Şi nu mi-ău găsît nimică Poticarăşu' mi-ău spus: «Leacuri la inimă nu 's». La inimă este un leac: Cetera şi omu' drag.	Ô (mi) soçon, mi et vos Jamwais nos n' dalans vey li paradis. R.: Ay, ay, (mi) åme, ay Vos m' dinez bråmint des mås. Mi pôve åme Dj' a stî å méde avou leye. Å méde ey al farmaçreye Ey on n' m' a rén trové. Li farmacyin m' a dit: «Des medicamints pol åme, gn end a pont». Pol åme gn a on medicamint: Li violon et l' amiståve djin.
5. De-ar fi mândra în deal, la cruce, De trei ori pe zi m'aş duce. Da' mândruţa 'i mai departe; Nu pot merge fără carte. Carte n'ar cine 'mi face Că primaru' nostru zace.	Si (mi) crapåde sereut sol crestea, al croes, Troes côp li djoû dj' ireu. Mins l' crapåde est pus lon; Dji n' pou nén daler sins papî. Do papî, gn a nouk a m' è fé Ca nosse mayeur est djus. [?] (fr: gît)