Åbe foû-ordinaire

Èn årtike di Wikipedia.

Èn åbe foû-ordinaire, c' est èn åbe ki n' rishonne nén ås ôtes, soeye-t i k' il a crexhou tot crawieuzmint (få d' Verzi), soeye-t i k' il est nouzome (secoya), ubén k' il est vî vî et k' i vike co.

Erciye, onk des åbes ås clås

Kékès esplikêyes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Gn a eto des åbes k' ont stî eployî po des pratikes a vey avou les doûcès creyances come les åbes ås clås.

Dinltins, sacwants åbes foû-ordinaires estént metous so les mapes d' Estat-Madjor.

Gn a eto des åbes ki sont cnoxhous pask' i sont des rperes djeyografikes u toponimikes.

Bråmint des åbes foû-ordinaires del Walonreye ont stî saetchîs e portrait po Wikipedia pa Jean-Pol Grandmont.

Pus grands et pus gros åbes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Bounru-dlé-Houfalijhe, li Beneye Hesse

Li pus gros åbe måy muzuré sereut on secoya des montinnes di Californeye; il freut 1486 m³.

Les pus hôts åbes sont co des secoyas, todi el Californeye mins sol boird del mer, di l' indje lomêye "Sequoia sempervirens"; les pus grands fwaiynut 115,50 metes.

El Walonreye, ene des pus grossès hesses, c' est l' Beneye Hesse di Bounru k' a 8 m di toû.

Åbes foû-ordinaires del Walonreye[candjî | candjî l’ côde wiki]

Presgå, el vî tchinne
Rouvwa, li vî marcoté baronî
Liernu, li pus gros tchinne d' esté do Beneluss
Arvin, li pus gros pelé ciprès del Walonreye
Esneu, li pus gros adjeyant secoya del Walonreye

co vicants[candjî | candjî l’ côde wiki]

åbes di fier[candjî | candjî l’ côde wiki]

Gn a èn åbe di fier a Marimont.

åbe ås tulipes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros åbe ås tulipes del Walonreye est a vey ås Brouwires.

baronîs[candjî | candjî l’ côde wiki]

On a rlevé, come maronî foû-ordinaire, li marcoté baronî d' Rouvwa.

beyôles[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus grosse pindante beyôle del Walonreye est a vey a Hamwer.

blankès spenes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus grosse årdispene del Walonreye si voet a Djerpene.

blancs murîs[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros blanc murî del Walonreye si trove a Tournai.

castagnîs[candjî | candjî l’ côde wiki]

N a-st ene bele droete rîlêye di castagnîs a Mårcin.

catalpas[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros catalpa del Walonreye si pout vie a Inne-Sint-Pire.

coignoûlîs[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros coignoulî måye del Walonreye est a Leugnî.

doyåves[candjî | candjî l’ côde wiki]

On irè voltî vey li doyåve di Coû-Sint-Stiene.

frinnes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros frinne del Walonreye si trove a Havlondje, mins gn a eto on vî tchaboté frinne a Belaire.

hesses[candjî | candjî l’ côde wiki]

A vey, dins les faws:

hoûs[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros hoûssea del Walonreye si trove a Wareme.

noejhî d' Bizance[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros noejhî d' Byzance del Walonreye est a Mont.

noerès brokes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus grosse noere broke del Walonreye si pout vey a Vierton

noer murî[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros noer murî del Walonreye a Dinant.

ôrmeas[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros ôrmea al tignasse del Walonreye est a Mirwå.

pelé ciprès[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros pelé cyprès del Walonreye si voet a Arvin.

pemî d' amour[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros pemî d' amour del Walonreye a Marimont.

plaenes[candjî | candjî l’ côde wiki]

On vizitrè voltî li rodje plaene di Morlanwé, mins li pus grosse plaene dol sôre "Schwedleri" del Walonreye est a Outin.

Gn a-st a Trejnî on croejhmint plaene x doyåve.

plopes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus grosse plope do Canada di Walonreye a crexhou a Grûpont.

sås[candjî | candjî l’ côde wiki]

Dins les sås, on irè voltî vir li grosse pindante så di Doû, eyet li pus grosse blanke så del Walonreye, a Miebe-li-Tchestea.

tchersîs[candjî | candjî l’ côde wiki]

El pus gros tchersî del Walonreye est a Elmele.

secoyas[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros adjeyant secoya do pays a crexhou a Esneu.

sofora do Djapon[candjî | candjî l’ côde wiki]

Li pus gros sofora do Djapon del Walonreye est a Astire.

tchinnes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Dins les tchinne, on irè vey:

  • l' åbe ås clås d' Avrè
  • l' åbe ås clås d' Erciye
  • li pus gros tchinne d' esté (Quercus robur) do Beneluss est a Liernu; il a-st a pô près 1000 ans, et fé 9 metes 85 di toû a 1,50 m. di tere.
  • li vî tchinne d' èsté di Feradje.
  • les vîs tchinnes d' Inguî, inte di zels, li fameus "tchinne do Duk Prosper"
  • li vî tchinne dirî l' eglijhe di Presgå

tchårnales[candjî | candjî l’ côde wiki]

El pus grosse tchårnale del Walonreye est a vey å Rû.

tiyoûs[candjî | candjî l’ côde wiki]

tiyou del Djustice a Mélin-e-l'-Hesbaye

Dins les tiyoû foû-ordinaires, n a:

crevés u abatous[candjî | candjî l’ côde wiki]

Måbon-pré, li Crawêye Hesse et s' djeton
  • L' åbe Napoleyon inte Transene et Maissin, al Få Mayå : c' esteut ene hesse k' aveut crexhou so ene pire. Elle esteut markêye so les mapes d' Estat-Madjor almandes al prumire guere daegnrece.
  • L' åbe Coûte-Djoye inte Aleur, Anse eyet Rocoû : rimimbere li batreye di Rocoû do 11 d' octôbe 1746, la k' les Aloyîs alént wangnî, et k' c' est les Francès do Marixhå d' Saxe k' ont stî les pus foirts. Les ôtes avént yeu ene coûte djoye. C' esteut dandjreus on tiyoû.
  • Li tiyoû ås ptitès foyes d' Arkegnere k' esteut li pus gros tiyoû del Walonreye mins k' a stî ståré pa l' timpesse do 11 di may 2007.
  • Li Crawe Hesse (crawieuse hesse) di Måbompré k' esteut li pus grosse hesse del Walonreye.
  • Li vî stok di tiyoû del tchapele Sint-Rok sol Bati a Fumwè. Les båsheles ki s' vlént maryî î plantént on clå, eyet l' båjhî. Il esteut griblé d' clås. Cwand li stok fourit pouri, les dmandeuses di galant rabressît on clå d' l' ouxh.

Åbes toponimikes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Plake a Mermoite "å Tiyoû", la k' gn aveut on grand tiyoû

Kécfeye, l' åbe a l' no del sakî ki l' a planté.

  • Li "sapén Marchal" : a mitan voye inte Transene et Viyance, dins l' bwès d' Tchanmont. Dandjreus onk des prumîs sapéns plant avr la, pa on gåre di bwès lomé "Marchal".
  • El "sapén Chléder" a Fepén : dandjreus li minme sipoûle.

Des ôtes côps, c' est l' åbe ki dene si no a on tchamp.

  • Li "tchamp al hesse" a Yåle.

Udon-bén a ene plaece d' on viyaedje, come tiyoû d' Mermoite, ki s' veyeut des viyaedjes alintoû.

Åbes foû-ordinaires foû del Walonreye[candjî | candjî l’ côde wiki]

  • Li foû gros sawri a Anderlek.
  • L' åbe di Ténéré.
  • Li vî olivî di dlé l' Plaece Pietri a Rabat (Marok), esseré å mitan del veye. Il est sacwants siekes vî.
  • L' « Åbe des Rapoûlaedjes », c' est on sapén, vî come Matîssalé, k' est al copete del Montinne Sint-Pire (Ay Petri), el Crimêye. C' est å coron do teleferike ki monte sol montinne. Tchaeke viziteu î capind on sovni: ene tchinne d' årdjint, on breslet avou s' ptit no, on biesse colé d' plastike. [1]

Sourdants[candjî | candjî l’ côde wiki]

Commons
Commons
I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou les åbes foû-ordinaires .
  1. L. Mahin Vera, tchaptrê 29.