Åbe foû-ordinaire

Èn åbe foû-ordinaire, c' est èn åbe ki n' rishonne nén ås ôtes, soeye-t i k' il a crexhou tot crawieuzmint (få d' Verzi), soeye-t i k' il est nouzome (secoya), ubén k' il est vî vî et k' i vike co.

Erciye, onk des åbes ås clås

Kékès esplikêyes

Gn a eto des åbes k' ont stî eployî po des pratikes a vey avou les doûcès creyances come les åbes ås clås.

Dinltins, sacwants åbes foû-ordinaires estént metous so les mapes d' Estat-Madjor.

Gn a eto des åbes ki sont cnoxhous pask' i sont des rperes djeyografikes u toponimikes.

Bråmint des åbes foû-ordinaires del Walonreye ont stî saetchîs e portrait po Wikipedia pa Jean-Pol Grandmont.

Pus grands et pus gros åbes

Bounru-dlé-Houfalijhe, li Beneye Hesse

Li pus gros åbe måy muzuré sereut on secoya des montinnes di Californeye; il freut 1486 m³.

Les pus hôts åbes sont co des secoyas, todi el Californeye mins sol boird del mer, di l' indje lomêye "Sequoia sempervirens"; les pus grands fwaiynut 115,50 metes.

El Walonreye, ene des pus grossès hesses, c' est l' Beneye Hesse di Bounru k' a 8 m di toû.

Åbes foû-ordinaires del Walonreye

Presgå, el vî tchinne

Rouvwa, li vî marcoté baronî

Liernu, li pus gros tchinne d' esté do Beneluss

Arvin, li pus gros pelé ciprès del Walonreye

Esneu, li pus gros adjeyant secoya del Walonreye

co vicants

åbes di fier

Gn a èn åbe di fier a Marimont.

åbe ås tulipes

Li pus gros åbe ås tulipes del Walonreye est a vey ås Brouwires.

baronîs

On a rlevé, come maronî foû-ordinaire, li marcoté baronî d' Rouvwa.

beyôles

Li pus grosse pindante beyôle del Walonreye est a vey a Hamwer.

blankès spenes

Li pus grosse årdispene del Walonreye si voet a Djerpene.

blancs murîs

Li pus gros blanc murî del Walonreye si trove a Tournai.

castagnîs

N a-st ene bele droete rîlêye di castagnîs a Mårcin.

catalpas

Li pus gros catalpa del Walonreye si pout vie a Inne-Sint-Pire.

coignoûlîs

Li pus gros coignoulî måye del Walonreye est a Leugnî.

doyåves

On irè voltî vey li doyåve di Coû-Sint-Stiene.

frinnes

Li pus gros frinne del Walonreye si trove a Havlondje, mins gn a eto on vî tchaboté frinne a Belaire.

hesses

A vey, dins les faws:

• li "Beneye Hesse" di Bounru-dlé-Houfalijhe
• li bele dreve di hesses a Marimont
• li bele dreve di rodjès hesses a Outin
• li pus grosse pindante hesse del Walonreye a Gronmeu
• li pus grosse rodje hesse del Walonreye a Beleul

hoûs

Li pus gros hoûssea del Walonreye si trove a Wareme.

noejhî d' Bizance

Li pus gros noejhî d' Byzance del Walonreye est a Mont.

noerès brokes

Li pus grosse noere broke del Walonreye si pout vey a Vierton

noer murî

Li pus gros noer murî del Walonreye a Dinant.

ôrmeas

Li pus gros ôrmea al tignasse del Walonreye est a Mirwå.

pelé ciprès

Li pus gros pelé cyprès del Walonreye si voet a Arvin.

pemî d' amour

Li pus gros pemî d' amour del Walonreye a Marimont.

plaenes

On vizitrè voltî li rodje plaene di Morlanwé, mins li pus grosse plaene dol sôre "Schwedleri" del Walonreye est a Outin.

Gn a-st a Trejnî on croejhmint plaene x doyåve.

plopes

Li pus grosse plope do Canada di Walonreye a crexhou a Grûpont.

sås

Dins les sås, on irè voltî vir li grosse pindante så di Doû, eyet li pus grosse blanke så del Walonreye, a Miebe-li-Tchestea.

tchersîs

El pus gros tchersî del Walonreye est a Elmele.

secoyas

Li pus gros adjeyant secoya do pays a crexhou a Esneu.

sofora do Djapon

Li pus gros sofora do Djapon del Walonreye est a Astire.

tchinnes

Dins les tchinne, on irè vey:

• l' åbe ås clås d' Avrè
• l' åbe ås clås d' Erciye
• li pus gros tchinne d' esté (Quercus robur) do Beneluss est a Liernu; il a-st a pô près 1000 ans, et fé 9 metes 85 di toû a 1,50 m. di tere.
• li vî tchinne d' èsté di Feradje.
• les vîs tchinnes d' Inguî, inte di zels, li fameus "tchinne do Duk Prosper"
• li vî tchinne dirî l' eglijhe di Presgå

tchårnales

El pus grosse tchårnale del Walonreye est a vey å Rû.

tiyoûs

tiyou del Djustice a Mélin-e-l'-Hesbaye

Dins les tiyoû foû-ordinaires, n a:

• li gros tiyoû ås grandès foyes di Conneu k' a divnou li pus gros tiyoû del Walonreye (dispoy ki l' tiyoû ås ptitès foyes d' Arkegnere a stî råyî pa l' timpesse do moes d' may 2007).
  • les cis di Bouyon, di Brafe, di Dweyon, di Djerpene, d' Emtene-dilé-Hamwè, di Foy di Macon, di Sorene, di Wåjhî, di Wahå et les fameus "Tiyoûs do Vî Payis" a Biou et "Tchabote di Sint-Nicolai a Furnå.
• li cotoirdou tiyoû d' Mélin-el-Hesbaye
• li ci d' Tchantmiele
• li ci d' Wévurcé, planté al fén del guere di 30 ans
• li ci d' Mélin-el-Hesbaye

• 

  Tchantmiele

• 

  Wévurcé: tiyoû planté al fén del guere di 30 ans

crevés u abatous

Måbon-pré, li Crawêye Hesse et s' djeton

• L' åbe Napoleyon inte Transene et Maissin, al Få Mayå : c' esteut ene hesse k' aveut crexhou so ene pire. Elle esteut markêye so les mapes d' Estat-Madjor almandes al prumire guere daegnrece.
• L' åbe Coûte-Djoye inte Aleur, Anse eyet Rocoû : rimimbere li batreye di Rocoû do 11 d' octôbe 1746, la k' les Aloyîs alént wangnî, et k' c' est les Francès do Marixhå d' Saxe k' ont stî les pus foirts. Les ôtes avént yeu ene coûte djoye. C' esteut dandjreus on tiyoû.
• Li tiyoû ås ptitès foyes d' Arkegnere k' esteut li pus gros tiyoû del Walonreye mins k' a stî ståré pa l' timpesse do 11 di may 2007.
• Li Crawe Hesse (crawieuse hesse) di Måbompré k' esteut li pus grosse hesse del Walonreye.
• Li vî stok di tiyoû del tchapele Sint-Rok sol Bati a Fumwè. Les båsheles ki s' vlént maryî î plantént on clå, eyet l' båjhî. Il esteut griblé d' clås. Cwand li stok fourit pouri, les dmandeuses di galant rabressît on clå d' l' ouxh.

Åbes toponimikes

Plake a Mermoite "å Tiyoû", la k' gn aveut on grand tiyoû

Kécfeye, l' åbe a l' no del sakî ki l' a planté.

• Li "sapén Marchal" : a mitan voye inte Transene et Viyance, dins l' bwès d' Tchanmont. Dandjreus onk des prumîs sapéns plant avr la, pa on gåre di bwès lomé "Marchal".
• El "sapén Chléder" a Fepén : dandjreus li minme sipoûle.

Des ôtes côps, c' est l' åbe ki dene si no a on tchamp.

• Li "tchamp al hesse" a Yåle.

Udon-bén a ene plaece d' on viyaedje, come tiyoû d' Mermoite, ki s' veyeut des viyaedjes alintoû.

Åbes foû-ordinaires foû del Walonreye

• Li foû gros sawri a Anderlek.
• L' åbe di Ténéré.
• Li vî olivî di dlé l' Plaece Pietri a Rabat (Marok), esseré å mitan del veye. Il est sacwants siekes vî.
• L' « Åbe des Rapoûlaedjes », c' est on sapén, vî come Matîssalé, k' est al copete del Montinne Sint-Pire (Ay Petri), el Crimêye. C' est å coron do teleferike ki monte sol montinne. Tchaeke viziteu î capind on sovni: ene tchinne d' årdjint, on breslet avou s' ptit no, on biesse colé d' plastike.

• 

  Vî olivî dilé l' Plaece Pietri, a Rabat, Marok

• 

  Åbe al copete del Montinne Sint-Pire (Crimêye)